Ηρωισμός ή κάποια άλλη εσωτερική ανάγκη είναι αυτή που μας ωθεί σε συγκεκριμένες ενέργειες; «Μήπως ο αντιήρωας είναι πιο ήρωας;», αναρωτήθηκε η Σωτηρία Χρυσικοπούλου καθώς μιλούσαμε για τον Μαρτ, τον Γκάμπριελ και τον Βίκτωρα. Ναι, είδα τη «σκιά του Μαρτ» σε σκηνοθεσία Αλέξανδρου Λιακόπουλου. Τα μηνύματα πολλά, ο προβληματισμός μεγάλος και η κουβέντα μου με όλους εποικοδομητική!
Σωτηρία, πες μου λίγα λόγια για το ρόλο σου. Η Τερέζ μπορώ να πω ότι με προβλημάτισε αρκετά.
Σωτηρία Χρυσικοπούλου: Είναι από τους ρόλους που δεν είναι καθόλου καθαροί. Στην πρώτη ανάγνωση η Τερέζ είναι αρκετά κυνική.
Ωστόσο θεωρώ ότι ερωτεύτηκε λίγο τον Γκάμπριελ.
Σ.Χ.: Ναι, εγώ αυτό έχω επιλέξει. Δεν το ξεκαθαρίζει. Αυτό που δείχνει στην αρχή είναι ότι δεν τον θέλει και σοκάρεται που εκείνος είναι ερωτευμένος μαζί της. Τον λυπάται και τον συμπαθεί. Γι' αυτό και φαίνεται ότι ακόμα και εκεί στη σκηνή με το κάδρο, πάει να τον υπερασπιστεί. Θεωρώ ότι στην πορεία αυτό που την γοητεύει στον Γκάμπριελ είναι ότι την αγάπησε.
Πιστεύω ότι ο Γκάμπριελ είναι πιο γενναίος από τον Μαρτ και τον Βίκτωρα.
Σ.Χ.: Είναι πιο γενναίος από όλους γιατί μπόρεσε να επαναστατήσει απέναντι σε κάτι που είχε συνηθίσει για πολλά χρόνια. Στον μεγάλο ευνουχισμό που υπήρχε στην οικογένεια.
Ο Βίκτωρ και ο Μαρτ άλλωστε πήγαν στον πόλεμο μόνο για να «κάνουν το κομμάτι τους».
Σ.Χ.: Ο Μαρτ δεν πήγαινε συνέχεια στον πόλεμο. Πήγαινε και στην Τερέζ. Παρόλα αυτά σε σχέση με τον Βίκτωρα ήταν λίγο πιο ηθικός. Δηλαδή δεν σκότωνε για να σκοτώσει. Το έκανε ως άμυνα. Γενικά, πιστεύω ότι ο έρωτας είναι ζωή. Επομένως τον Γκάμπριελ τον μεταμόρφωσε ο έρωτας και προσπάθησε να βγει στην επιφάνεια από κάτι πάρα πολύ σκληρό. Θεωρώ ότι πραγματικά δεν είναι καθόλου δειλός. Και μόνο που πήγε στο σπίτι της Τερέζ και της είπε ότι την αγαπάει ενώ ο αδερφός του ήταν με την Τερέζ και μετά προσπάθησε να την διεκδικήσει από τον Βίκτωρα τον κάνει πολύ γενναίο.
Τελικά την κέρδισε όντως στο τέλος;
Σ.Χ.: Θεωρώ ότι αν δώσω καθαρές απαντήσεις για την Τερέζ, θα χαθεί η γοητεία του ρόλου. Αλλά πιστεύω ότι αν δεν έμπαινε στη μέση η Αντζέλικα μέσω του Βίκτωρα, για να κάνει την Τερέζ να προσεγγίσει έναν άντρα πιο δυνατό, για να νιώθει ασφάλεια, μπορεί να ήταν με το Γκάμπριελ. Στο δεύτερο μέρος τον ερωτεύτηκε, αν και είχαμε πολλές αμφιβολίες με το σκηνοθέτη γι' αυτό. Η Τερέζ θαύμασε τον Γκάμπριελ. Είδε το ξεχωριστό που έχει. Αγαπήθηκε από αυτόν, ενώ ο αδερφός του είπε «θα την πάρω αυτή τη γυναίκα». Γενικά όλοι οι άντρες προσπαθούν να πάρουν την Τερέζ ενώ ο Γκάμπριελ την αγάπησε. Και αυτό είναι που την κέρδισε. Η Τερέζ είχε ανάγκη να αγαπηθεί και αυτό της το προσέφερε ο Γκάμπριελ. Απλά η Αντζέλικα δεν την άφησε να το εξελίξει. Γιατί το λέει και μόνη της η Τερέζ στο Γκάμπριελ: «Εσένα, θέλει πολύ χρόνο να σε αγαπήσει κάποιος». Σίγουρα τον αγαπά πάρα πολύ. Ίσως η Τερέζ πήγε να ερωτευτεί τον Γκάμπριελ.
Προσπάθησε να είναι με τον Βίκτωρα, αλλά δεν πέτυχε.
Σ.Χ.: Προσπάθησε. Αυτό έχει να κάνει και με την σκηνοθεσία· στο έργο τους δείχνει ότι κάνουν έρωτα. Εμείς θεατρικά το δώσαμε διαφορετικά. Στο έργο κάνουν έρωτα, κι εκείνη την ώρα που κάνουν έρωτα του λέει «Λατρεύω τους ήρωες Μαρτ». Ο Αλέξανδρος το έφτιαξε με τον δικό του τρόπο κι εμένα μου αρέσει ο τρόπος που το είδε ο Αλέξανδρος, γιατί μπορεί να γοητεύτηκε από τον Βίκτωρα, ένιωσε μία ασφάλεια, ένιωσε ότι ο Βίκτωρ είναι ένας ήρωας άρα μπορεί να προστατεύσει μία γυναίκα. Απλά νομίζω ότι δείχνει πόσο μόνη είναι. Ο Γκάμπριελ και η Τερέζ έχουν ένα κοινό, την μοναξιά τους. Στο τέλος, έτσι όπως το σκηνοθέτησε ο Αλέξανδρος, θεωρώ ότι άφησε και τους δύο ήρωες μόνους.
Σωτηρία, το τέλος που δίνεται στη «σκιά του Μαρτ» με άφησε να εικάσω δεκάδες πράγματα. Ένα από αυτά ήταν το εξής: Ο Μαρτ έχει μόλις σκοτώσει τη μητέρα του και μετά εκείνη του εμφανίζεται ως πνεύμα και χορεύουν μαζί. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι τον προτρέπει να αυτοκτονήσει;
Σ.Χ.: Το ωραίο στο Θέατρο είναι να μη δίνει απαντήσεις, να θέτει ερωτήματα. Θεωρώ ότι θα μπορούσε να έχει χιλιάδες προεκτάσεις. Το ότι τον σηκώνει από το πάτωμα θα μπορούσε να είναι και ότι τον λυτρώνει. Γιατί σε αυτόν τον άνθρωπο, μόνο από την στιγμή που σκότωσε την μητέρα του έφυγε από πάνω του ο ζυγός και ελευθερώθηκε. Κι ας νιώθει απέραντα μόνος.
Θέλω να προσθέσω κάτι ακόμα. Η μεταφράστρια του έργου, εκτός της Αντζέλικα που είναι αληθινή, μας είπε ότι ο γιός της, ο Γκάμπριελ, ο αληθινός, πράγματι την είχε γλυκοκοιτάξει κάποια στιγμή, και αυτό το έδωσε ο Αλέξανδρος με ωραίο τρόπο. Και γι' αυτό μένει στο τέλος η Τερέζ και τους κοιτάει. Ο συγγραφέας την Τερέζ την έγραψε για την μάνα, την Αντζέλικα· άλλο που δεν φαίνεται στο έργο.
Έχει άπειρες προεκτάσεις. Είναι ένα αντιπολεμικό έργο. Ένα έργο που δείχνει πραγματικά ποιος είναι ο ήρωας και ποιος δεν είναι. Αυτό υπονοεί και η φράση του Γκάμπριελ που λέει «οι ήρωες δεν είναι και δολοφόνοι;»
Έχει άπειρες προεκτάσεις. Είναι ένα αντιπολεμικό έργο. Ένα έργο που δείχνει πραγματικά ποιος είναι ο ήρωας και ποιος δεν είναι. Αυτό υπονοεί και η φράση του Γκάμπριελ που λέει «οι ήρωες δεν είναι και δολοφόνοι;»
Γιώργη θέλω να μου πεις λίγα λόγια για το ρόλο σου. Είναι ένας αμφιλεγόμενος ρόλος.
Γιώργης Κοντοπόδης: Ναι, νομίζω πως για όλους είναι αμφιλεγόμενος αυτός ο ρόλος. Πρωτοδιαβάζοντας αυτό το κείμενο σκέφτηκα ότι ο ρόλος αυτός είναι ένας καταπιεσμένος άνθρωπος, και όχι μόνο. Είναι καταπιεσμένος, έχει κακίες, ζηλεύει, τον έχουν καταπατήσει, είναι όλα μαζί. Και πρέπει όλα αυτά να φανούν ενώ παράλληλα είναι συμπαθής.
Και σίγουρα είναι πιο γενναίος από τον Μαρτ και τον Βίκτωρα.
Γ.Κ.: Νομίζω πάντα οι άνθρωποι που χαρακτηρίζονται δειλοί, κατά βάθος, είναι γενναίοι κι όταν έρθει η ώρα το δείχνουν. Αυτοί οι άνθρωποι πρέπει να γίνει κάτι για να δείξουν ποιοι είναι.
Κράτησα μία φράση από το ρόλο σου: «Προτιμώ τα ακίνητα γραμματοκιβώτια». Άρα ο Γκάμπριελ προτιμά, ας πούμε, τις πιο σταθερές καταστάσεις;
Γ.Κ.: Κάποια στιγμή λέει «θέλω λίγη ηρεμία». Μία άλλη υπέροχη ατάκα: «θέλω λίγη ηρεμία και μία γραφομηχανή». Του αρέσουν τα χαλαρά πράγματα, τα ήρεμα, δεν είναι των εντάσεων. Πέρα από τα όσα γίνονται με τη μητέρα του, είναι ο χαρακτήρας του τέτοιος.
Το τέλος που δίνεται στη «σκιά του Μαρτ» με άφησε να εικάσω δεκάδες πράγματα. Ένα από αυτά ήταν το εξής: Ο Μαρτ έχει μόλις σκοτώσει τη μητέρα του και μετά εκείνη του εμφανίζεται ως πνεύμα ντυμένη και κάνουν μαζί έναν χορό. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είτε ήθελε να τον συγχωρήσει είτε ότι τον προτρέπει να αυτοκτονήσει;
Γ.Κ.: Θα μπορούσε να ειπωθεί και αυτό, αλλά εγώ υποστηρίζω ότι ήθελε να τον συγχωρήσει. Είναι σαν να της δίνει ζωή αυτός, σαν να παίρνει από εκείνη ενέργεια για να προχωρήσει. Αυτό λόγω των λευκών μπορεί να μπερδεύει. Νομίζω ότι οι άνθρωποι έχουν ανάγκη το αισιόδοξο τέλος. Οπότε δύσκολα θα σκεφτεί κάποιος ότι τον παίρνει μαζί της.
Τελικά η Αντζέλικα μισούσε τον Γκάμπριελ;
Γ.Κ.: Νομίζω είναι όλοι όλα. Η επιφάνειά της λέει ότι τον μισούσε. Αλλά δεν μπορεί κι αυτή η γυναίκα να γέννησε ένα παιδί το οποίο μισούσε! Ούτε αυτός τη μισούσε αλλά ούτε και την αγαπούσε όμως. Είναι αρρωστημένη σχέση. Δεν ξέρεις ποιος είναι ο θύτης και ποιο το θύμα.
Σταύρο, πες μου λίγα λόγια για το ρόλο σου. Φαινομενικά γενναίος.
Σταύρος Μπαρίκος: Ο Βίκτωρας είναι ένας στρατιωτικός του 1948 στη Γαλλία. Είναι ο γενναίος της υπόθεσης και εκείνη την εποχή τον κάθε γενναίο μία κοπέλα θα τον πρόσεχε. Όπως και οι μητέρες ήθελαν γιους οι οποίοι είναι γενναίοι, έχουν ανδρεία. Η Αντζέλικα βλέπει στον Βίκτωρα τον Μαρτ.
Ωστόσο ο Βίκτωρας δεν φέρθηκε σωστά στην Τερέζ. Δεν προχώρησαν και έφυγε, την παράτησε.
Σ.Μ.: Ναι, έχει τάσεις φυγής.
Ταυτίζει το πετυχαίνω με το αγαπώ.
Σ.Μ.: Ο Βίκτωρ έχει μάθει να πετυχαίνει, να κερδίζει μάχες και από τη στιγμή που βλέπει ότι δεν κατάφερε να πάρει αυτό που θέλει δεν του αρέσει.
Κυρία Ζαχαροπούλου, θεωρώ ότι η Αντζέλικα και ο Γκάμπριελ είναι δύο τραγικές φιγούρες.
Τζένη Ζαχαροπούλου: Ναι είναι. Η Αντζέλικα τη στιγμή που πάει να καμφθεί, τελικά δεν το κάνει.
Δεν πιστεύω όμως ότι η Αντζέλικα μισούσε τον Γκάμπριελ.
Τ.Ζ.: Όχι, άλλωστε του το είπε, «δε σε μισώ, μου είσαι αδιάφορος». Αλλά μία μάνα ποτέ δεν πρέπει να ξεχωρίζει τα παιδιά της.
Αυτή όμως τους ξεχώρισε και δημιούργησε και πρόβλημα στη μεταξύ τους σχέση.
Τ.Ζ.: Ναι, και το γνωρίζει, γι' αυτό και αντιδρά άσχημα σε καθετί που λέει ο Γκάμπριελ για τον Μαρτ.
Κράτησα μία φράση του ρόλου σας: «Κάποιοι άντρες είναι τόσο αποκρουστικοί και ασήμαντοι που πρέπει να γίνουν ήρωες για να αγαπηθούν». Ίσως ο Μαρτ να ήταν τόσο ασήμαντος που έπρεπε να γίνει ήρωας για να τον εξιδανικεύσει τόσο η Αντζέλικα;
Τζένη: Ακριβώς αυτό.
Όπως ακριβώς μου έμεινε και αυτό με το δωμάτιο του Μαρτ. Ένα δωμάτιο που είχε φωτογραφίες με γυμνές και μποξέρ.
Τ.Ζ.: Η Αντζέλικα δεν θέλει να το ακούσει καν. Παρόλο που μπαίνει συνέχεια στο δωμάτιο του Μαρτ.
Και προφανώς δεν ήταν καθόλου περήφανη.
Τ.Ζ.: Αλλά και πάλι τον έκανε ήρωα. Αυτή βγάζει απωθημένα που έχει και από τον άντρα της. Γι' αυτό και στο μοιρολόι της η Αντζέλικα κλαίει πολύ ψυχρά και ψύχραιμα. Αν ήταν μία Ελληνίδα μάνα ή μία Ιταλίδα μάνα ή μία βόρεια μάνα θα ήταν αλλιώς. Αλλά η Αντζέλικα είναι μία δυναμική, πονεμένη γυναίκα. Γεμίζει όπλα και ξέρει για την Αντίσταση.
Ο Γκάμπριελ της λέει πως ναι μεν ο γιος σου πολεμούσε τους Γερμανούς αλλά εσύ έπαιρνες λεφτά από το εργοστάσιο του μπαμπά που έπαιρνε λεφτά από τους Γερμανούς.
Τ.Ζ.: Εκείνη όμως του τα γυρίζει. Εγώ φταίω, του λέει, για τη δουλειά του πατέρα σου; Είναι μία πανέξυπνη γυναίκα. Δυναμική, σκληρή και όταν σπάει θέλει να σπάει μόνο για το χαμένο γιο της.
Ο Γκάμπριελ είναι πιο γενναίος από τον Μαρτ και τον Βίκτωρα.
Τ.Ζ.: Σίγουρα. Ο Βίκτωρ είναι φαφλατάς και η Αντζέλικα τον ρίχνει στην Τερέζ, αρκεί να μην πάει με τον Γκάμπριελ. Επειδή ήταν το κορίτσι του Μαρτ.
Κύριε Λιακόπουλε, πώς ήρθε η ιδέα να ανεβάσετε τη σκιά του Μαρτ;
Αλέξανδρος Λιακόπουλος: Όσο καιρό γνωρίζω τον Γιώργη τον Κοντοπόδη, με τον οποίο συνεργαζόμαστε πολλά χρόνια, ήθελε να παίξει αυτό το έργο. Από τότε που ήταν στη Δραματική σχολή. Έτσι λοιπόν, το πρότεινε εκείνος, το διάβασα κι εντυπωσιάστηκα. Το συζητάμε πολλά χρόνια για να γίνει και αποφασίσαμε να το κάνουμε τώρα. Είμαι ιδιαίτερα χαρούμενος που πρώτη φορά συνεργάζομαι και με τη Τζένη Ζαχαροπούλου που είμαστε όμως αγαπημένοι φίλοι σχεδόν σαράντα χρόνια.
Πρόκειται για ένα έργο στο οποίο όλοι οι χαρακτήρες είναι αμφιλεγόμενοι. Και η Τερέζ και ο Γκάμπριελ.
Α.Λ.: Έτσι ακριβώς. Ειδικά η Τερέζ, είναι εντελώς αμφιλεγόμενη.
Πόσο δύσκολο ήταν να γίνει θεατρικό αυτό το έργο;
Α.Λ.: Δύσκολο και γοητευτικό ταυτόχρονα. Γιατί το ψάχνεις κατά βάση παρέα με τον ηθοποιό. Δηλαδή, εγώ αυτό που προσπαθώ να κάνω είναι να ακούσω τον ηθοποιό για να ντυθεί το ρόλο και να τον βοηθήσω να ταξιδέψουμε μαζί. Οπότε ήταν ιδιαίτερα γοητευτικό όλο αυτό και ειδικά με την Τερέζ που είναι ο πιο αμφιλεγόμενος ρόλος. Με την Σωτηρία, η οποία είναι μία εξαιρετική νέα ηθοποιός το συζητήσαμε πολύ. Το ίδιο συνέβη βέβαια και με τους άλλους ρόλους. Με την Τζένη Ζαχαροπούλου είχαμε και μία ταύτιση απόψεων από την αρχή. Με τον Γιώργη Κοντοπόδη έτσι κι αλλιώς δουλεύουμε πάρα πολλά χρόνια μαζί, οπότε είχαμε ήδη συζητήσει πολύ γι' αυτό το έργο. Ο ρόλος του Σταύρου Μπαρίκου πάλι είναι πιο ξεκάθαρος.
Το τέλος έχει πολλές ερμηνείες.
Α.Λ.: Έτσι ακριβώς. Είναι διφορούμενο. Ο Γκάμπριελ θα κάνει αυτό που θεωρεί καλύτερο για τον εαυτό του.
Στο δράμα του Σουηδού Stig Dagerman «Η σκιά του Μαρτ» (Skuggan av Mart):
Μια οικογένεια, στην εκπνοή του πολέμου, καλείται να ζήσει κάτω από την ανάμνηση του ήρωα γιου, ο οποίος χάθηκε για χάρη της πατρίδας του. Η αυστηρή μητέρα θυσιάζει τον μικρό της γιο στον βωμό του ήρωα, θεωρώντας πως έτσι είναι το πρέπον και ο καταπιεσμένος γιος της βλέπει τα πάντα να καταρρέουν γύρω του… όχι εξαιτίας του πολέμου, όχι εξαιτίας του εκλιπόντος αδερφού του, αλλά εξαιτίας της καταδυναστευτικής μητέρας του. Ο έρωτας, η επαγγελματική του σταδιοδρομία, η αξιοπρέπεια, η ζωή του ολόκληρη, σιγά-σιγά εξαϋλώνονται, ενώ εκείνος υπομένει καρτερικά… μέχρι τη στιγμή που αποφασίζει πως ήρθε πια η ώρα να αλλάξουν τα πάντα.
Το έργο « Η σκιά του Μαρτ » γράφτηκε τα Χριστούγεννα του 1947. Η πρεμιέρα δόθηκε έναν χρόνο αργότερα, στις 10 Σεπτεμβρίου, στο Βασιλικό δραματικό θέατρο. Στο πρόγραμμα ο συγγραφέας σημείωνε: «Το γράψιμο μού πήρε λίγο περισσότερο από τρεις νύχτες, όχι πίνοντας τσάι και καπνίζοντας, αλλά τρώγοντας σάντουιτς και πίνοντας γάλα».
Τον χειμώνα του 1947, ο Stig Dagerman γνώρισε στο Παρίσι τη μητέρα του Mαρτ, την Εβραία Έττα Φέντερν, η οποία δεν αποχωριζόταν από το στήθος της το παράσημο ανδραγαθίας του χαμένου λοχαγού Ζαν. Μάλιστα η Έττα, συγκινημένη που ο Stig θα αφιέρωνε ένα έργο στη μνήμη του γιου της, του χάρισε μία φωτογραφία του, επαναλαμβάνοντας τη συνηθισμένη της φράση: «Πέρασε πάνω από τη γη σαν άστρο μέσα από τα σύννεφα». Η μορφή του ήρωα ενέπνευσε στον συγγραφέα τη Σκιά του Mαρτ.
Συντελεστές:
Μετάφραση: Μαργαρίτα Μέλμπεργκ
Σκηνοθεσία - Σκηνικό: Αλέξανδρος Λιακόπουλος
Κοστούμια - Φωτογραφίες: Γιάννης Παυλίδης
Μουσική επένδυση: Βασίλης Θεοδώρου
Βοηθός σκηνοθέτη: Ελένη Παρθενιάδου
Επικοινωνία: Νατάσα Παππά
Διανομή:
Στον ρόλο της Αγγέλικα η Τζένη Ζαχαροπούλου
Γκάμπριελ ο Γιώργης Κοντοπόδης
Τερέζ η Σωτηρία Χρυσικοπούλου
Βίκτωρ ο Σταύρος Μπαρίκος
Στο θέατρο Μπέλλος, Κέκροπος 1, Πλάκα, 2103229889
