koukidaki: Προσωπική συμφωνία

Βερολίνο, αμέσως μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Ο ταγματάρχης Στίβεν Άρνολντ έχει αναλάβει την ανάκριση του Γερμανού μουσικοσυνθέτη Βίλχελμ Φουρτβένγκλερ που κατηγορείται ότι συνεργάστηκε με τους Ναζί. Γιατί έπαιξε μουσική για τα γενέθλια του Χίτλερ; Γιατί δικά του έργα ακούστηκαν σε ναζιστικές παρελάσεις; Γιατί όταν ανέβηκε ο Χίτλερ στην εξουσία δε διάλεξε να φύγει από τη χώρα όπως τόσοι και τόσοι άλλοι; Έμεινε για να βοηθήσει τους συμπατριώτες του ή για να θριαμβολογήσει μαζί με τις δυνάμεις του Άξονα; Θα καταφέρει ο ταγματάρχης να βγάλει άκρη, χωρίς όμως να επηρεαστεί ο ίδιος ως χαρακτήρας και ως προσωπικότητα; Ποιανού το μέρος θα πάρει;

Η «Προσωπική συμφωνία» («Taking sides» ο πρωτότυπος τίτλος) είναι θεατρικό έργο του Ρόναλντ Χάργουντ που γράφτηκε το 1995 και είναι ένα σκληρό ψυχογράφημα γύρω από την ανθρώπινη νοοτροπία. Με αφορμή τα συγκλονιστικά γεγονότα που όλοι ξέρουμε, ο συγγραφέας βάζει τους χαρακτήρες του αντιμέτωπους με το δίλημμα «ήρωας ή προδότης» και καταγράφει τις διαφορετικές αντιδράσεις τους μέσα από συγκλονιστικές σκηνές και πλούσιους σε νοήματα διαλόγους. Ο Αμερικανός ταγματάρχης έχει μπει στο Άουσβιτς κι η μυρωδιά των νεκρών τον ακολουθεί ακόμη, η γραμματέας του, Έμμυ Στράουμπε, είναι κόρη μέλους της γερμανικής εθνικής Αντίστασης, ο υπολοχαγός που τον βοηθάει έχει εβραϊκή καταγωγή και οι τρεις τους μαζί έχουν ν’ αντιμετωπίσουν τον αμφιλεγόμενο μουσικό, να ξεχωρίσουν την αλήθεια από το ψέμα και να καταλάβουν τι πραγματικά συμβαίνει.

Το κείμενο ξεκινάει σχετικά χαλαρά, με υφέρπουσα ένταση, δίνοντας έμφαση στις διαπροσωπικές σχέσεις των τριών αυτών ανθρώπων και στο πώς αντιμετωπίζουν έναν βασικό μάρτυρα των γεγονότων, τον Χέλμουτ Ρόντε που ήταν δεύτερο βιολί της ορχήστρας του Φουρτβένγκλερ. Μετά την είσοδο όμως της Ταμάρα Σαξ, που υπήρξε μάρτυρας της υποστήριξης του Φουρτβένγκλερ απέναντι στον Εβραίο σύζυγό της και κυρίως μετά την πρώτη ανάκριση του ίδιου του μαέστρου, η ατμόσφαιρα ηλεκτρίζεται, τα στοιχεία είναι αμφιλεγόμενα, οι σχέσεις τινάζονται στον αέρα και οι τελευταίες σκηνές ξεγυμνώνουν τους πάντες, φέρνοντάς τους αντιμέτωπους με την τραγική αλήθεια και αφήνοντάς τους να σκεφτούν τι θα κάνουν στη συνέχεια. Ο συγγραφέας αναπτύσσει παράλληλα τις συνθήκες που θα οδηγήσουν κάποιον να επαναστατήσει ή να λιποτακτήσει αλλά και τον ρόλο που έχει η μουσική και γενικά οι τέχνες απέναντι στη θηριωδία που μόλις διαπράχτηκε, δοσμένα μέσα από κοφτές και ρεαλιστικές προτάσεις και δυνατά υπονοούμενα.

Ο κύριος Νικήτας Τσακίρογλου δίνει μια πραγματικά συγκλονιστική ερμηνεία, υποδυόμενος έναν άνθρωπο που, σύμφωνα με τα λεγόμενά του τουλάχιστον, συμβιβάστηκε με την όλη κατάσταση αλλά έχει μετανιώσει, νιώθει προδομένος και παγιδευμένος. Η φήμη του έχει ξεπεράσει τα σύνορα και το κύρος του αντικατοπτρίζεται στον σεβασμό με τον οποίο τον υποδέχεται η γραμματέας Στράουμπε, κάτι που όμως εύκολα τσαλακώνει ο ταγματάρχης με τη σκαιά και βάναυση συμπεριφορά του.
«-Μα είναι ο μεγαλύτερος μαέστρος του αιώνα! -Ναι, καλά!», αυτό είναι ένα ποικίλα επαναλαμβανόμενο μοτίβο που δημιουργεί δυνατές αντιθέσεις πάνω στη σκηνή. Ο ταγματάρχης δε διστάζει μάλιστα να τον αποκαλέσει κινητήριο μοχλό σε βόθρο! Ο κύριος Τσακίρογλου έχει εκπληκτική εκφραστικότητα που τη χρησιμοποιεί όμως με μέτρο, δημιουργώντας έτσι έναν χαρακτήρα παγιδευμένο και γεμάτο αμφιλεγόμενες αποδείξεις.

Το αντίπαλον δέος, ο ταγματάρχης Άρνολντ, είναι ο άντρας που έχει πολεμήσει μακριά από την πατρίδα του για να υποτάξει τον ναζισμό, είναι ο άνθρωπος που ένιωσε τη φρίκη του πολέμου στο πετσί του μπαίνοντας στο Άουσβιτς, είναι ο νέος που έχει αγαπήσει τη γραμματέα του και μέσα σε όλον αυτόν τον κυκεώνα παλεύει να ξεχωρίσει την ήρα από το στάρι και να βρει την αλήθεια. Ο Αλέξανδρος Μπουρδούμης υποδύεται σωστά ακριβώς αυτόν τον χαρακτήρα και οι σκηνές του με τον κύριο Νικήτα Τσακίρογλου είναι η μία καλύτερη από την άλλη. Δεν είναι μόνο τα λόγια που εκστομίζονται ούτε η σκηνική τους χημεία αλλά το γενικότερο σύνολο που αποπνέει ένταση και γεμίζει τον θεατή με διαρκή αγωνία για το ποια είναι τελικά η αλήθεια.

Όσο πλησιάζουμε στο τέλος, τόσο ξεκαθαρίζεται ποια είναι η κεντρική ιδέα του έργου: η μουσική απέναντι στις φρικαλεότητες, δυο ιδεολογίες που εκπροσωπούνται ιδανικά από τους δύο αυτούς ηθοποιούς. Ο κύριος Τσακίρογλου κραυγάζει απελπισμένα: «Πώς μπορεί το ουρλιαχτό να σταθεί δίπλα στον πολιτισμό;» Κι επειδή ο ταγματάρχης επιμένει να τονίζει την εμπειρία του από τη μυρωδιά στο Άουσβιτς, ο μαέστρος του ρίχνει τα καλύτερα πυρά: «Τι κόσμο ονειρεύεστε να φτιάξετε; Η πραγματικότητα δεν είναι μόνο αυτός ο κόσμος κι αν επιμένετε, τότε σας αξίζει αυτή η μυρωδιά να σας στοιχειώνει!» Το ηθικό δίλημμα τίθεται ανερυθρίαστα: «-Μα τι να έκανα; -Να φερόσουν σαν ήρωας!» Κι αυτό δίνει την αφορμή στη γραμματέα να επιτεθεί με τη σειρά της φραστικά στον αξιωματικό και να τον θέσει προ των δικών του ευθυνών: «Θα γινόμασταν ήρωες ή απλά θα εκτελούσαμε διαταγές;»

Πραγματική έκπληξη είναι ο κύριος Χρήστος Βαλαβανίδης, ένας σημαντικός ηθοποιός του θεάτρου και όχι μόνο, που προσωπικά τον έχω ταυτίσει με αξέχαστες κωμικές στιγμές. Εδώ όμως υποδύεται έναν άνθρωπο κατατρεγμένο, ηττημένο, πεινασμένο, στερημένο, που ψάχνει να βρει στα ερείπια φαγητό, κάτι που ο ανακριτής εκμεταλλεύεται για να του εκμαιεύσει πληροφορίες. Κουτοπόνηρος, όμως, καταφέρνει να χειριστεί κι αυτός με τη σειρά του τον Αμερικάνο: «-Εσύ τι τιμωρία διάλεξες για σένα; -Να συνεχίσω τη ζωή μου!» Έχει πολλές εκφραστικές και ψυχολογικές διακυμάνσεις και δημιουργεί μια αξιολύπητη αλλά και διακριτικά κωμική περσόνα που είναι σα να εκπροσωπεί το μεγαλύτερο μέρος ενός λαού που βομβαρδίστηκε, έχασε τον πόλεμο και τώρα ψάχνει να βρει τρόπο να επιβιώσει. Ο κύριος Βαλαβανίδης με έκανε να γελάσω και να κλάψω, ν’ ανησυχήσω για το μέλλον του Χέλμουτ Ροντ που υποδύεται, να τον λυπηθώ όπως έπεσε πάνω στη σοκολάτα (τι σπαρακτική κραυγή!). Εξαιρετικός από κάθε άποψη!

Η Μαρούσκα Παναγιωτοπούλου στον ρόλο της Έμμυ Στράουμπε είναι καλή και ικανοποιητική, με το ερωτικό βλέμμα που απαιτείται, με την αποστασιοποίηση που χρειάζεται, με τον επαγγελματισμό που χαρακτηρίζει τον ρόλο της. Η Άννα Ελεφάντη ως Ταμάρα Σαξ είναι σωστά σκηνοθετημένη, νευρώδης και αεικίνητη. Και οι δυο γυναίκες είναι πολύτιμα αποκτήματα για την παράσταση, πιστεύω όμως πως οι κραυγές που βγάζουν, όσο λυτρωτικές κι αν δείχνουν, είναι λίγο περισσότερο έντονες απ’ ό,τι πρέπει.

Ο Δημήτρης Μπούρας και ο Κώστας Κουτρούλης υποδύονται τις ορντινάντσες του Άρνολντ, Ντύλαν και Τόμας, και είναι οι απαραίτητες κωμικές νότες σε μια ατμόσφαιρα ήττας και απώλειας. Είναι οι στρατιώτες που περιμένουν να γυρίσουν σπίτι, δεν έχουν φιλοδοξίες ή άλλα όνειρα και υπακούνε στους ανωτέρους τους με φόβο κι όχι με σεβασμό. Ο στιβαρός και μετρημένος Παναγιώτης Γουζουρλίδης, στον ρόλο του υπολοχαγού Ντέιβιντ Γουίλς εξισορροπεί τα πράγματα όταν οι καταστάσεις ξεφεύγουν. Είναι η φωνή της λογικής που δυστυχώς όμως δεν ακούγεται ποτέ.

Η σκηνοθεσία του Δημήτρη Μυλωνά έχει βοηθήσει όλους τους ηθοποιούς να βγάλουν τον καλύτερό τους εαυτό. Ο καθένας τους παίρνει τη σωστή θέση, χωρίς ν’ αφαιρείται ή να χάνει τον έλεγχο αν συμβεί κάτι εκτός προγράμματος κατά τη διάρκεια της παράστασης, ενώ ό,τι διαλύεται ή πετιέται, με σκηνοθετικά ευρήματα σχεδόν αμέσως μετά (συ-)μαζεύεται. Μου έκανε εντύπωση πώς και δεν πατάνε (συνέχεια τουλάχιστον) τα τόσα σπαρμένα στα πόδια τους αντικείμενα! Τα σκηνικά και κοστούμια των Αγγελικής Αθανασιάδου και Λήδας Σπερελάκη αποτυπώνουν την εποχή κατά την οποία διαδραματίζεται το έργο. Ο χώρος είναι γεμάτος με πεταμένα, άχρηστα αντικείμενα, που τονίζουν τις συνέπειες των βομβαρδισμών αλλά συνεκδοχικά και τα ερείπια των ζωών μετά τον πόλεμο. Η γωνία του ταγματάρχη με το βρυσάκι της, το τραπέζι της γραμματέως με τη γραφομηχανή και το γραμμόφωνο, οι καρέκλες της ανάκρισης είναι όλα χρηστικά και απαραίτητα για τον ρεαλισμό του έργου. Οι στολές και τα υπόλοιπα κοστούμια αποπνέουν τη μεταπολεμική εποχή. Η μουσική του Παύλου Κατσιβέλη ποικίλλει από τζαζ και ροκ μέχρι κλασική μουσική, κυρίως Μπετόβεν, κάτι που ενοχλεί αφάνταστα τον ταγματάρχη, οδηγώντας τον σε σπαρακτικές κραυγές απελπισίας. Οι φωτισμοί του Γιώργου Αγιαννίτη είναι λες και συμμετέχουν στο παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι που δείχνει να είναι η όλη ανάκριση.

Κλείνοντας, ας μου επιτραπεί να αναφέρω πως η κάτω αίθουσα του θεάτρου, όπου βλέπει κανείς την παράσταση, δεν είναι η καλύτερη επιλογή ως προς τις θέσεις των καθισμάτων, παρ’ όλο που η αμφιθεατρική τους διάταξη βοηθάει να δει κανείς την παράσταση άνετα, από όπου κι αν βρίσκεται. Οι διάδρομοι είναι στενότατοι, οι θέσεις στριμωγμένες και γενικώς επικρατούσαν στιγμές αμηχανίας και εκνευρισμού όσο οι θεατές σηκώνονταν ή επέστρεφαν στις θέσεις τους.

«Προσωπική συμφωνία» λοιπόν, μια παράσταση γεμάτη νοήματα, αντικρουόμενα συναισθήματα, διαχρονικά ηθικά διλήμματα και υπέροχες ερμηνείες!