koukidaki: Η γερμανική κατοχή σε πεζογράφους της Θεσσαλονίκης

Η λέσχη ανάγνωσης της βιβλιοθήκης της Ορέστου καλωσορίζει το νέο έτος, 2020, με ένα σύντομο βιβλίο 95 σελίδων, το οποίο αναδιπλώνει διαφορετικές πτυχές της Γερμανικής Κατοχής, όπως αυτή αποτυπώνεται στα κείμενα και στη σκέψη πέντε λογοτεχνών της πρώτης και δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς. Ειδικότερα η συγγραφέας Σωτηρία Σταυρακοπούλου στο βιβλίο της «Η γερμανική κατοχή σε πεζογράφους της Θεσσαλονίκης» αναφέρεται στο έργο των Γιώργο Ιωάννου, Νίκο Μπακόλα, Ντίνο Χριστιανόπουλο, Περικλή Σφυρίδη και Τόλη Καζαντζή.

Χρονικά η αφήγηση καλύπτει από τον Απρίλιο του 1941, όταν τα στρατεύματα εισχωρούν στην πόλη της Θεσσαλονίκης και ολοκληρώνεται στον Οκτώβριο του 1944, όταν αποχωρούν. Περιγράφονται οι χαλεποί καιροί με τα σπίτια που επιτάσσονται, τις μονάδες κατοχής, την μεγάλη πείνα του 1941-1942, τα δελτία τροφίμων που χορηγούσε η κατοχική διοίκηση, τα συσσίτια των κατηχητικών και του Ερυθρού Σταυρού, τους νυχτερινούς βομβαρδισμούς από τα εγγλέζικα αεροπλάνα, τις συμπλοκές, την απελευθέρωση της πόλης με την είσοδο των ταγμάτων από το Βαρδάρι και ανατολικά από την περιοχή Χαριλάου και η μεταφορά των Εβραίων το 1943.

Η λογοτεχνία αναβιώνει το πνεύμα και το κλίμα μιας δύσκολης εποχής, που την έχει σκεπάσει η λήθη και δεν μεταφέρεται μέσα από τα κείμενα της επίσημης ιστορίας. Συγκεκριμένα όλοι οι λογοτέχνες εκτός από τον Μπακόλα γράφουν αυτοβιογραφικά, ενώ αυτός τα λίγα βιώματα τα δίνει με την τεχνική της συνειδησιακής ροής.1 Η συγγραφέας πιστεύει πως τα λογοτεχνικά κείμενα συμπληρώνουν την επίσημη ιστορία και οι ατομικές ιστορίες προσώπων της εποχής είναι οι μικροϊστορίες της και ζωντανεύουν το παρελθόν σε ένα ολοζώντανο παρόν. Οι πεζογράφοι γράφουν ρεαλιστικά, βιωματικά χωρίς την αφηγηματική τεχνική του εσωτερικού μονολόγου που εισήχθη στα 1930 στην λογοτεχνική γραφή. Ο Σφυρίδης ονόμασε νεορεαλιστική πρόζα τον ρεαλισμό που εμπλουτίζεται με στοιχεία μοντερνισμού. Οι πεζογράφοι καταθέτουν τις προσωπικές τους μαρτυρίες και αυτές οι περιγραφές είναι το πρώτο μέρος του βιβλίου της Σταυρακοπούλου. Το δεύτερο μέρος είναι η Μεγάλη πλατεία του Μπακόλα η οποία αποδίδει το κλίμα της κατοχής, όπως αυτό εγχαράχθηκε στην μνήμη και στην καρδιά του πεζογράφου.2 Ο Χριστιανόπουλος περιγράφει την είσοδο των στρατευμάτων στις 9 Απριλίου καθώς περίμενε μαζί με αρκετούς συμπολίτες του στην Εγνατία την είσοδο των Γερμανών, γιατί είχαν διαδοθεί τα νέα ότι το μέτωπο είχε σπάσει. Πράγματι τους είδαν να καταφθάνουν σε μηχανές και αυτοκίνητα με το ύφος των κοσμοκατακτητών. Ένα κοριτσάκι μάλιστα στεφάνωσε αυτούς τους ανθρώπους που ήρθαν να σκλαβώσουν τους Έλληνες. Οι γυναίκες γίνονταν καθαρίστριες στα σπίτια και στις γερμανικές στρατιωτικές μονάδες για να επιβιώσουν.3 Ο Χριστιανόπουλος περιγράφει πως πήγαιναν με τα πόδια από τον Άγιο Αθανάσιο έως την Μπότσαρη με χιόνι από 10-30 πόντους.

Μια άλλη συγκλονιστική μαρτυρία είναι ότι όταν ένα μέλος της οικογενείας πέθαινε από την κακουχία, οι συγγενείς απόθεταν το νεκρό σώμα του στο πάρκο του κέντρου και κρατούσαν το δελτίο τροφίμων του.4 Αναγνωρίζει τη βοήθεια των κατηχητικών στα συσσίτια, αλλιώς θα είχε πεθάνει από την πείνα. Περιγράφει ένα περιστατικό όταν ο Μίμης Μαρωνίτης αρρώστησε και δεν μπορούσε να μετακινηθεί και τα παιδιά του πήγαιναν το φαΐ του. Στο κατοχικό ημερολόγιο του Ιωάννου μαθαίνουμε για το καθημερινό τους γεύμα στα συσσίτια. Μας ενημερώνει πως αυτά προέρχονταν από ευκατάστατα μέλη της Χριστιανικής Κίνησης και τη βοήθεια του Ερυθρού Σταυρού.

Ο Σφυρίδης περιγράφει τα συσσίτια της Χαριλάου που γίνονταν σε μια μονοκατοικία της οδού Μαρασλή και που οι γονείς του καθυστέρησαν να τον εγγράψουν, γιατί το θεωρούσαν κατάντια και ζητιανιά. Το Χαριλάου ήταν μια πολυεθνική συνοικία με Ρώσους εμιγκρέδες, Σέρβους, Αρμένηδες.

Στα κείμενα του Χριστιανόπουλου και του Ιωάννου υπάρχουν αναφορές ότι τα σχολεία τον χειμώνα του 1941 -1942 είχαν κλείσει λόγω της βαρυχειμωνιάς.5 Οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης ξεπουλούσαν

τα υπάρχοντά τους. Ο Χριστιανόπουλος στα έντεκα πήγε με το θείο του στη Σίνδο για να πουλήσουν δίσκους γραμμοφώνου 78 στροφών.6 Στη γειτονιά του Ιωάννου στο κέντρο της πόλης διέμεναν πολλές εβραϊκές οικογένειες. Στο κείμενο του Χριστιανόπουλου «Συνοικισμός Χιρς» στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό, που του θύμιζε τα μαρτύρια των Εβραίων, γιατί από εδώ τους φόρτωναν στα βαγόνια. Το κείμενο του Ιωάννου, τιτλοφορείται «Εν ταις ημέραις εκείναις…» περιγράφει τον χαρακτήρα των Εβραίων που ήταν κλειστοί και οι Έλληνες τους αντιμετώπιζαν με μια αδιάφορη ανοχή. Οι Γερμανοί σ’ ένα Ταυ έλεγχαν όλη τη γειτονιά Χαλκέων, Βενιζέλου και Φιλίππου, που ονομαζόταν και «η Παλιά Οβριανή», η περιοχή των Εβραίων.7 Σε τυπωμένα χαρτόνια έγραφαν οι Εβραίοι είναι ανεπιθύμητοι. Πλήθος γύφτων άνοιξαν τα μαγαζιά τους, ρήμαξαν τα πάντα.

Τον Κοραή τον είχαν ιδρύσει οι απολυμένοι καθηγητές του Αμερικανικού Κολεγίου Ανατόλια επί Κατοχής. Η Ανάληψη ήταν μια περιοχή με πολλούς Εβραίους, τους οποίους είχαν μαζέψει όταν άνοιξε το σχολείο.8 Τη νύχτα της 5ης Δεκεμβρίου τα συμμαχικά αεροπλάνα έκαναν το λάθος να μπερδέψουν τις στέγες των προσφυγικών συνοικισμών της Βάρνας και της Νεάπολης και να νομίζουν ότι είναι η θάλασσα του λιμανιού και να βομβαρδίσουν τις περιοχές, με αποτέλεσμα να έχουμε πολλά θύματα. Σύμφωνα με το κατοχικό ημερολόγιο του Ιωάννου, οι νεκροί ανέρχονται στους πεντακόσιους.9 Το ίδιο γεγονός περιγράφεται στο κεφάλαιο του Σφυρίδη «Ψυχή Μπλε και κόκκινη» με τις αντιδράσεις της οικογένειας, οι οποίες αρχικά ήταν αισθήματα χαράς, μόλις όμως κατάλαβαν ότι οι βόμβες πέφτουν δίπλα τους, έτρεξαν να σωθούν και κρύφτηκαν σε ένα καταφύγιο.

Οι παραστρατιωτικές οργανώσεις που εξοπλίστηκαν από τους Γερμανούς και συνεργάστηκαν μαζί τους, ονομάστηκαν τάγματα ασφαλείας. Μια τέτοια οργάνωση ίδρυσε ο ταγματασφαλίτης Γεώργιος Πούλος στη Θεσσαλονίκη, ένας πρώην συνταγματάρχης του ελληνικού στρατού, ο οποίος καταμετρούσε τριακόσιους άντρες στο δυναμικό του. Η σύνθεση της ομάδας με έδρα στην οδό Παύλου Μελά, ήταν φανατικοί γερμανόφιλοι, αντικομουνιστές, άνεργοι που εντάχθηκαν στα τάγματα για λόγους επιβίωσης. Περισσότερες περιγραφές για τη δράση του Πούλου έχουμε στα βιβλία Καζαντζή και Σφυρίδη.10 Ο ταγματασφαλίτης Σούμπερτ πήρε εντολή από τη γερμανική διοίκηση να εκτελέσει όλους όσους θεωρούσε ύποπτους για τη δολοφονία των δύο Γερμανών στρατιωτών. Οι ταγματασφαλίτες είχαν επανδρώσει τα αστυνομικά τμήματα αλλάζοντας τις γερμανικές στολές με εκείνες των χωροφυλάκων. Στο χωριό είχε διαδοθεί ότι δύο αριστεροί στρατιώτες του υγειονομικού τον έκαψαν. Οι νεαροί συναγωνιστές θεωρούσαν τον φόνο προβοκάτσια των Ταγμάτων Ασφαλείας για να κάψουν οι Γερμανοί τον Χορτιάτη, επειδή ήταν κομμουνιστικό προπύργιο, αφού ταγματασφαλίτες με αρχηγό τον Σούπερτ μεταξύ των οποίων κάτοικοι του Χορτιάτη ή του Ασβεστοχωρίου έκαψαν και κατέστρεψαν το χωριό.11 Μέλη της ΕΠΟΝ, νέοι, έκλεβαν υλικά, λάστιχα, κουβέρτες, ρουχισμό, κονσέρβες από τις γερμανικές στρατιωτικές αποθήκες στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης.

Ο Σφυρίδης αναφέρεται σε ένα τέτοιο περιστατικό στο «Ψυχή μπλε και κόκκινη». Το μπλόκο στη συλλογή διηγημάτων του Σφυρίδη. Είναι μια εσωτερική υπόθεση και ο πεζογράφος αναφέρεται στο μπλόκο του Ιανουαρίου του 1943. Όταν κάποιοι χτύπησαν τον οδηγό που μετέφερε τα ψωμιά, τις κουραμάνες στον γερμανικό στρατό από τον φούρνο του κυρ Ανέστη και το ίδιο απόγευμα ήρθαν τα γερμανικά καμιόνια που μετέφεραν τους Γερμανούς στρατιώτες και μάζεψαν όποιον βρήκαν μπροστά τους. Στο κέντρο Χαριλάου κράτησαν δέκα νέους και ο πατέρας του Σφυρίδη ο Γιώργος αφέθηκε ελεύθερος. Επίσης οι ομάδες της ΟΠΛΑ, προστασίας λαϊκών αγωνιστών, μάχονταν με τους άνδρες των ταγμάτων ασφαλείας. Ο Σφυρίδης περιγράφει ότι ήταν τόσο εξοικειωμένοι με τους πυροβολισμούς, που το θεωρούσαν παιχνίδι να μαζέψουν τις σφαίρες από τους σκοτωμένους.12

Ο Ιωάννου μας πληροφορεί πως οι Γερμανοί πριν φύγουν και απελευθερωθεί η πόλη, είχαν επιτάξει την αίθουσα συσσιτίων. Οι Γερμανοί κρύβονταν στο κέντρο της πόλης, ώστε να βάζουν τους συμμάχους σε δίλημμα, να το σκεφτούν πριν τους χτυπήσουν. Ο Ιωάννου την μέρα της απελευθέρωσης ήταν στην πλατεία της Αγίας Σοφίας. Το πρωί για τη λειτουργία του πατρός Λεωνίδα και το απόγευμα με το πλήθος ανθρώπων που πήγαν να πανηγυρίσουν.

Το διήγημα «Η παρέλαση» του Καζαντζή, αφορά στην ατμόσφαιρα που επικρατούσε στην πόλη την ημέρα της απελευθέρωσης. Παρέες κατέβαιναν προς τον Πύργο και ανακοινώσεις ακούγονταν πως ο απελευθερωτικός στρατός, ο τιμημένος ΕΛΑΣ βρίσκεται στο Βαρδάρι. Ο ελληνικός στρατός μπήκε στην Τσιμισκή. Μπροστά οι καβαλάρηδες, ακολουθούσαν οι πεζοί. Ο κόσμος κερνούσε τους αντάρτες και τραγουδούσαν αγκαλιασμένοι όλοι μαζί.

Ο Σφυρίδης λέει ότι οι Γερμανοί πετούσαν στον κόσμο ό,τι δεν μπορούσαν να πάρουν μαζί τους. Τα τμήματα του ΕΛΑΣ μπήκαν από δυο μεριές στου Χαριλάου και παρά την κούρασή τους είχαν ένα χαμόγελο νίκης στα πρόσωπά τους, λουλούδια στα χέρια τους που τους χάριζε ο κόσμος που ζητωκραύγαζε.13

Οι αναφορές των τεσσάρων πεζογράφων μαρτυρούν τα βιώματά τους από αυτή την εποχή και η Ιστορία μπορεί να τα επεξηγήσει. Η συγγραφέας Σωτηρία Σταυρακοπούλου θέτει τα ερωτήματα γιατί οι Γερμανοί επέτρεπαν τις φονικές συγκρούσεις ανάμεσα στην ΟΠΛΑ και στα Τάγματα Ασφαλείας ή γιατί οι αντάρτες άφησαν τους Γερμανούς να φύγουν ανενόχλητοι χωρίς να τους καταδιώξουν. Αυτές οι ιστορίες συμπληρώνουν την ιστορική αλήθεια της εποχής.

Ο Μπακόλας μελετάται ως ξεχωριστή περίπτωση λόγω των αφηγηματικών τεχνικών που χρησιμοποιεί, καθώς υιοθετεί τον εσωτερικό μονόλογο των «Μακεδονικών Ημερών» και τον μοντερνισμό του ευρωπαϊκού Μεσοπολέμου και στοιχεία από τη γραφή του Φώκνερ.

Το βιβλίο του «Η μεγάλη πλατεία» είναι προϊόν μυθοπλασίας, καθώς αναφέρεται στα χρόνια της Κατοχής και της Αντίστασης, αλλά και στα υστεροβυζαντινά χρόνια της Θεσσαλονίκης και την επανάσταση των Ζηλωτών. Έχουμε την επικράτηση της λαϊκής εξουσίας και την αποτυχία της επανάστασης στην εποχή των Ζηλωτών, η οποία παραλληλίζεται με την εποχή της Κατοχής και της απελευθέρωσης σαν ένα αντικαθρέφτισμα των μέσων χρόνων στους νέους χρόνους.

Αλληλοκατοπτρίζει και βρίσκει συναφή γεγονότα ανάμεσα στα 1342 και στα 1349. Ο Μπακόλας αναδεικνύει τις μικροαστικές ιστορίες και όχι τις ηρωικές, λέει ο Σφυρίδης. Το μυθιστόρημα ξεκινάει με τη δικτατορία του Μεταξά και τελειώνει στο μέσο της Γερμανικής Κατοχής και το δεύτερο μέρος του φτάνει ως την απελευθέρωση. Οι ήρωες του βιβλίου του Μπακόλα είναι αντιπροσωπευτικοί από διάφορες κοινωνικές ομάδες. Έχουμε έναν χαρακτήρα τυχοδιώκτη, έναν συνετό οικογενειάρχη, έναν γόνο μιας αστικής οικογένειας που επιβιώνει σε όλες τις πολιτικές καταστάσεις και τους ριψοκίνδυνους Επονίτες.

Ο Μπακόλας περιπλέκει το αληθινό με το ονειρικό και το συνειρμικό. Η μεγάλη πλατεία είναι η μεγάλη σκηνή, η γειτονιά του συγγραφέα, η πόλη της Θεσσαλονίκης, στην οποία εκτυλίσσεται το δράμα της Κατοχής. Τα γεγονότα στην αφήγηση του Μπακόλα δίνονται με θεατρικότητα και θυμίζουν κάποτε χορό αρχαίας τραγωδίας, ενώ παράλληλα υπάρχει μια ηθελημένη ασάφεια για να διοχετεύσει ο συγγραφέας τα γεγονότα της Κατοχής στο μυθιστόρημά του. Είναι λογικό αφού στόχος του συγγραφέα είναι να αποδώσει το κλίμα και την ατμόσφαιρα και όχι την απόλυτη ιστορική αλήθεια. Αναβιώνουν το πνεύμα, όπως καταγράφηκε στη συνείδηση του πεζογράφου και αυτή η ζωοποιός δύναμη αναπλάθει τα γεγονότα και την ιστορία.

Τέλος στο βιβλίο «Το δικό μας αίμα» του Ιωάννου έχει ένα εκτενές αφήγημα για το ξεκλήρισμα των Εβραίων, το οποίο βασίζεται στο βιβλίο «In Memoriam» των Μικαέλ Μόχλο και Ιωσήφ Νεχαμά, μετάφραση Γιώργος Ζωγραφάκης, Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, 1974. Επίσης ο Μπακόλας ομολογεί στη συνέντευξη που έδωσε στον Χρίστο Ζαφείρη ότι και ο Πεντζίκης έχει επηρεαστεί από ξένους λογοτέχνες, όπως ο Τζόυς και αυτός από τον Φώκνερ και από αυτό το γεγονός πηγάζει η λεγόμενη παράλληλη γραφή του Πεντζίκη και του Μπακόλα.

Η συγγραφέας Σωτηρία Σταυρακοπούλου είναι απόφοιτος της φιλοσοφικής σχολής του Α.Π.Θ, έχει εκδόσει διάφορες μελέτες για τον Περικλή Σφυρίδη και το 1980 εμφανίζεται στον χώρο των γραμμάτων με τη συλλογή διηγημάτων Τα ζούμπερα.

Η επόμενη συνάντηση της λέσχης ανάγνωσης θα γίνει πρώτα ο Θεός, τον Φεβρουάριο του 2020 με το βιβλίο «Οι μαγεμένες» της Μαίρης Κόντζογλου.