Γράφει η Ντόρα Βαρβαρίγου
Θα ξεκινήσω με ένα δάνειο. Θα δανειστώ έννοιες και επιχειρήματα που αναλύει στο βιβλίο του "Homo Deus" ο ιστορικός και στοχαστής Νόα Χαράρι, βιβλίο το οποίο έτυχε να διαβάσω πρόσφατα παράλληλα με το βιβλίο του Μιχάλη Σπέγγου «Χώρα από χαλκό». Η γνώση, κατά Χαράρι, απαιτεί εμπειρίες και ευαισθησία. Ευαισθησία είναι δυο πράγματα. Πρώτον το να δίνω προσοχή στις αισθήσεις, τα συναισθήματα και τις σκέψεις τις δικές μου και των ανθρώπων γύρω μου και δεύτερον να επιτρέψω αυτές τις αισθήσεις τα συναισθήματα και τις σκέψεις να με επηρεάζουν. Να είμαι ανοιχτός σε νέες εμπειρίες και να τους επιτρέπω να αλλάξουν τις απόψεις μου, την συμπεριφορά μου ή ακόμα και την προσωπικότητά μου. Αυτός ο τρόπος απόκτησης γνώσης σαν εμπειρία σε συνδυασμό με ευαισθησία είναι η ουσία του ανθρωπισμού. Ο Μιχάλης Σπέγγος λοιπόν αυτό που επιχειρεί στη «Χώρα από χαλκό», είναι ακριβώς η κατά Χαράρι απόκτηση αλλά και μετέπειτα διαχείριση της γνώσης/εξουσίας δια μέσου τριών χαρακτηριστικών τύπων ηγέτη.
Το βιβλίο του Σπέγγου, Χώρα από χαλκό, είναι το δεύτερο μέρος μιας τριλογίας η οποία τοποθετείται στην εποχή του Βυζαντίου. Το βιβλίο δεν είναι ιστορικό ούτε καν προσπαθεί να διηγηθεί την ιστορία του Βυζαντίου εμπλουτισμένη με φανταστικά γεγονότα. Το βιβλίο χρησιμοποιεί την εποχή του Βυζαντίου σαν έναν πολύ οικείο καμβά σε όλους μας, πάνω στον οποίο θα μας διηγηθεί μια πολιτική ιστορία η οποία είναι διαχρονική, με σύγχρονους χαρακτήρες, συγκρούσεις και προβληματισμούς. Ενώ δεν ονοματίζει την εποχή και τον τόπο που τοποθετεί την ιστορία του, είναι σε όλους φανερό από την αρχή, και αυτό δεν αποτελεί spoiler, ότι η φανταστική ιστορία διαδραματίζεται στην Κωνσταντινούπολη και στα νησιά του Αιγαίου και της υπόλοιπης ανατολικής Μεσογείου την εποχή που η βυζαντινή αυτοκρατορία συρρικνώνεται λόγω κακοδιαχείρισης από πλευράς των αυτοκρατόρων, των πολιτικών και γενικώς της τότε elite καθώς και του περιορισμένου οραματισμού και δυνατοτήτων αυτών.
Όλοι γνωρίζουμε ότι η εποχή εκείνη είναι η εποχή του μεσαίωνα. Δυτικού και Ανατολικού. Πολλοί λένε ότι ο ανθρωπισμός έχει ήδη κάνει την εμφάνισή του ή μάλλον την επανεμφάνιση του την εποχή εκείνη, αλλά στην μεσαιωνική Ευρώπη, σε αντιδιαστολή με τον ανθρωπισμό, η βασική μέθοδος για την απόκτηση της γνώσης σύμφωνα με την κωδικοποίηση του Χαράρι είναι «γνώση = γραφές και λογική όσον αφορά στην ερμηνεία των γραφών». Αν οι άνθρωποι θέλουν να μάθουν την απάντηση σε κάποιο σημαντικό ερώτημα θα διαβάσουν τις γραφές και θα χρησιμοποιήσουν την λογική για να καταλάβουν το ακριβές νόημα του κειμένου. Οι επικρατούσες δομές είναι συντηρητικές και η ύπαρξη και η διαιώνιση της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δηλαδή του Βυζαντίου είναι αρχή αδιαπραγμάτευτη για τους ανθρώπους της εποχής.
Ποιοι είναι λοιπόν αυτοί που καλούνται να σώσουν την αυτοκρατορία από την συρρίκνωση, ποιοι είναι οι διεκδικητές του θρόνου; Πραγματικού αλλά και μεταφορικού;
Στο βιβλίο είναι όλοι τους απόγονοι του μακρινού αυτοκράτορα, για άλλους ο Μέγας, για άλλους ο Ολετήρας. Ο πρώτος από αυτούς, ο Μέταλ ο πλέον νόμιμος απόγονος για την διαδοχή πιστεύει ότι για λόγους καταρχάς τάξης του κληρονομικού δικαιώματος, είναι αυτός που καλείται να σώσει την αυτοκρατορία. Πιστεύει ότι ο λόγος που η αυτοκρατορία είναι σε κίνδυνο είναι η ανικανότητα και η διαφθορά στην παρούσα μορφή εξουσίας. Ο Μέταλ έχει πολιτική θεώρηση πολύ κοντά στην θεοκρατική προσέγγιση της γνώσης. Ο αγώνας διατήρησης του Βυζαντίου είναι πόλεμος ιερός ενάντια στους άπιστους. Πιστεύει ότι αν αρθούν οι συνθήκες ανικανότητας και διαφθοράς, αν δηλαδή κοιτάξει κανείς πιο βαθιά και λογικά μέσα στις γραφές, τότε θα αποκαλυφθεί η γνώση, το πώς δηλαδή θα σωθεί η Βασιλεύουσα και η αυτοκρατορία. Είναι όμως η επανόρθωση της αξίας και της ηθικής ικανές συνθήκες για να σώσουν την Βασιλεύουσα; Ή μήπως η μελέτη των γραφών δεν αρκεί για την ανακάλυψη της αιώνιας αλήθειας και την διατήρηση της αιώνιας αυτοκρατορίας; Ο Μέταλ ανθίσταται σε οποιαδήποτε αλλαγή στο περιβάλλον και στην έννοια της εξουσίας.
Ο Νεπήρ είναι ο άλλος διεκδικητής του θρόνου. Κρατάει κι αυτός από το αίμα το αυτοκρατορικό αλλά κι από αίμα σκλάβας. Μεγάλωσε και αντρώθηκε μέσα στους πειρατές που έδρα τους είχανε την μαύρη ήπειρο. Ο Νεπήρ είναι εκφραστής αυτού που ονομάζει ο Χαράρι εξελικτικό ανθρωπισμό. Ο εξελικτικός ανθρωπισμός είναι κι αυτό παρακλάδι του ανθρωπισμού. Ο εξελικτικός ανθρωπισμός δεν αναζητεί την αλήθεια στις γραφές αλλά στις ανθρώπινες Εμπειρίες, σκέψεις και δυνατότητες και απαντά στο πρόβλημα των αντικρουόμενων ανθρωπίνων εμπειριών. Είναι ριζωμένος στο σταθερό έδαφος της δαρβινικής θεωρίας της εξέλιξης και επιμένει ότι η σύγκρουση είναι κάτι που πρέπει να επιδοκιμάζουμε και όχι να λυπόμαστε γι’ αυτό. Η σύγκρουση είναι η πρώτη ύλη της φυσικής επιλογής η οποία κάνει την εξέλιξη να προχωρά. Κάποιοι άνθρωποι είναι απλούστατα ανώτεροι από τους άλλους, και όταν συγκρούονται οι ανθρώπινες εμπειρίες οι καλύτερα προσαρμοσμένοι πρέπει να συντρίψουν τους υπόλοιπους. Και φυσικά ο πόλεμος επιτρέπει στη φυσική επιλογή να βασιλεύει ελεύθερα. Εξοντώνει τους αδύναμους και ανταμείβει τους βίους και τους φιλόδοξους. Ο πόλεμος αποκαλύπτει την αλήθεια της ζωής και αφυπνίζει την θέληση για δύναμη για δόξα και για κατάκτηση. Αυτός είναι ο Νεπήρ ο νέος πειρατής. Η δεύτερη επιλογή για την σωτηρία της Βασιλεύουσας.
Ας δούμε όμως και τον τρίτο διεκδικητή του θρόνου. Τον Διάρχων, διάδοχο άρχοντα. Και αυτός κρατάει από τον ίδιο μεγάλο Αυτοκράτορα πρόγονο, τον Ολετήρα. Έχει μεγαλώσει σε αρχοντική οικογένεια σε ένα απ’ τα όμορφα νησιά του Αιγαίου, την χώρα του χαλκού, υποπτεύομαι την Σέριφο. Η χώρα του χαλκού απολαμβάνει σχετική ανεξαρτησία από την κεντρική διοίκηση της Βασιλεύουσας. Οι άνθρωποι στη χώρα του χαλκού απολαμβάνουν την σχετική τους αυτονομία και συντάσσονται με την κεντρική διοίκηση μόνο εν μέρει. Ο Χαράρι θα κατέτασσε τον Διάρχοντα στην κατηγορία του εθνικιστικού ανθρωπισμού. Σαν ανθρωπιστής πιστεύει κι αυτός στην βούληση του ανθρώπου και στο δικαίωμα του να αυτοπροσδιορίζεται. Πιστεύει όμως ότι εποχή μεγάλων ανομοιογενών αυτοκρατοριών έχει παρέλθει. Οραματίζεται ότι το μέλλον δεν θα ευνοήσει τις απέραντες κεντρικοποιημένες εξουσίες. Το μέλλον είναι η ισορροπία μεταξύ ανεξάρτητων αμφικτιονιών κάτι σαν τις πόλεις στην αρχαία Ελλάδα ή τα ανεξάρτητα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι άνθρωποι δεσμεύονται από τις αποφάσεις της κεντρικής εξουσίας που εκφράζει την πλειοψηφία μόνο όταν έχουν ένα θεμελιώδη δεσμό με τους υπόλοιπους συμπολίτες. Αν οι εμπειρίες των άλλων μου είναι ξένες και αν πιστεύω ότι εκείνοι δεν κατανοούν τα αισθήματα μου και δε νοιάζονται για τα συμφέροντα μου τότε ακόμη κι αν είμαι μειονότητα ένα προς εκατό δεν θα έχω κανένα λόγο να δεχτώ και να συμπλεύσω με την πλειοψηφία. Έτσι, όπως οι εκλογές σε δημοκρατικές κοινωνίες λειτουργούν συνήθως μόνο σε πληθυσμούς που έχουνε από πριν έναν κοινό δεσμό όπως κοινές πεποιθήσεις και εθνικούς μύθους, είναι μια μέθοδος επίλυσης των διαφωνιών ανάμεσα σε ανθρώπους που συμφωνούν ήδη στα βασικά. Ο Διάρχων είναι κατά έναν τρόπο εκπρόσωπος του εθνικού φιλελευθερισμού.
Αυτές είναι οι βασικές πολιτικές επιλογές που περιγράφει ο συγγραφέας στο βιβλίο του, χωρίς να παραλείπει να εντάξει στο οικοσύστημα και άλλες λιγότερο σημαντικές πολιτικές διαστάσεις όπως παραδείγματος χάρη την αναρχία και την αυτοδικία. Θα μπορέσει λοιπόν κάποια απ’ αυτές τις εναλλακτικές να σώσει την αυτοκρατορία από την συρρίκνωση και την παρακμή; Θα επικρατήσει κάποια απ’ αυτές τις πολιτικές απόψεις;
Ας μείνω λοιπόν στην Ανθρωποκεντρική στην Ανθρωπιστική ανάλυση του βιβλίου η οποία λαμβάνει χώρα όπως είπαμε σε τόπο και χρόνο πολύ οικείο σε όλους μας. Στον ευρύτερο ελληνικό χώρο. Στην διάρκεια του Βυζαντίου, ένα κομμάτι της ιστορίας μας το οποίο είναι πολύ κοντά στα βιώματα της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας. Στη εξιστόρηση του πολιτικού αυτού μυθιστορήματος ο Σπέγγος ανασύρει οικεία γεγονότα, πρόσωπα και εικόνες διεγείροντας μέσω αντανακλαστικών το υποσυνείδητό μας κάνοντας την πολιτική ανάλυση συγκινητική και συναρπαστική.
Απαραίτητο συστατικό σ’ αυτή την εξιστόρηση είναι ο έρωτας σε όλες του τις μορφές τις πτυχές και την ποικιλία. Ο έρωτας ανάμεσα στην εξουσία και την επαναστατικότητα. Ο έρωτας από την πρώτη ματιά. Ο αγοραίος έρωτας. Ο συντροφικός έρωτας, απόρροια κοινής πορείας και καταγωγής. Ακόμη και ο άρρωστος αιμομικτικός βασανιστικός εξουσιαστικός έρωτας πλαισιώνουν, ισορροπούν και συμπληρώνουν την διήγηση. Τι ρόλο λοιπόν παίζει ο έρωτας σ’ αυτή την πολιτική διήγηση αφού προφανώς δεν παίζει ρόλο πρωταγωνιστικό; Είναι κατά τη γνώμη μου σαν την δεύτερη φωνή σε ένα έργο μουσικής σύνθεσης. Φανταστείτε πόσο άδεια και φτωχή θα ήταν η μουσική αν δεν ήταν πλαισιωμένη με την δεύτερη φωνή.
Οι δυνατές διηγήσεις και αναλύσεις του χαρακτήρα και του πολιτικού στίγματος των ηρώων του βιβλίου είναι υφασμένες πάνω σε αυτόν τον οικείο και συγκινητικό καμβά της ιστορίας μας του Βυζάντιου, πλαισιωμένες από τις αρμονίες του έρωτα και τις ιστορίες και τις έννοιες των απλών καθημερινών ανθρώπων τα συστατικά του επικού μυθιστορήματος «Χώρα από χαλκό».
Και για να αποδώσω με ένα ακόμα τρόπο την πολυπλοκότητα και την ευρηματικότητα του πονήματος θα κάνω, τελειώνοντας, άλλη μια υπέρβαση μιλώντας αυτή την φορά ακόμα περισσότερο έξω από τα όρια του γνωστικού μου αντικειμένου φέρνοντας ένα παράδειγμα από την ζωγραφική.
Ρωτήστε με λοιπόν:
Τι θα ήταν η Χώρα από Χαλκό αν ήταν ένας πίνακας ζωγραφικής; Θα ήταν Ο πίνακας ζωγραφικής "Ο Προφητάναξ Δαβίδ" έργο του Νίκου Εγγονόπουλου. Κατεξοχήν ανθρωποκεντρικό. Έργο που χρησιμοποιεί σαν καμβά την βυζαντινή τέχνη και την θεματογραφία της για να αναδείξει νεότερα και σύγχρονα εικαστικά ρεύματα και προβληματισμούς όπως τον Κυβισμό, τον Υπερρεαλισμό ή και τον Εξπρεσιονισμό. Ένα έργο που υφαίνει νέες ιδέες και αισθητικές με παλιά και αγαπημένα εικαστικά εργαλεία και θεματικές.
Ακριβώς όπως το μυθιστόρημα «Χώρα από χαλκό».
Ντόρα Βαρβαρίγου, Καθηγήτρια ΕΜΠ
Το μυθιστόρημα του Μιχάλη Σπέγγου, Χώρα από Χαλκό, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.
Στο οπισθόφυλλο γράφει:
Η χώρα σε παρακμή. Η πατρίδα συρρικνώνεται και καταρρέει. Την κρίσιμη στιγμή τρεις άντρες παλεύουν για την ηγεσία. Τον Θρόνο. Μαζί και για τη δύναμη της εξουσίας, την κληρονομιά του παρελθόντος, το μεγαλείο του στέμματος, αλλά και για μια θέση στην Ιστορία. Οι τρεις άντρες, αν και αδέλφια, είναι τελείως διαφορετικοί μεταξύ τους και προτείνουν ο καθένας διαφορετικούς τρόπους σωτηρίας. Η αντιπαράθεση είναι αναπόφευκτη. Μόνο που αυτή η αντιπαράθεση δεν είναι ούτε οικογενειακή, ούτε φιλική, ούτε καν ακαδημαϊκή. Η επικράτηση του ενός σημαίνει τον αφανισμό των άλλων. Ο δρόμος για τον θρόνο είναι ποτισμένος με αίμα που φέρνουν οι διαφορετικές ρίζες, τα απωθημένα, τα συμπλέγματα, αλλά κυρίως η δίψα για εξουσία. Ένας αγώνας ηρώων είναι αυτή η ιστορία, ένας αγώνας μέχρι θανάτου για τον θρόνο αλλά και, όπως επιθυμούν και ισχυρίζονται, για τη σωτηρία της πατρίδας. Όλα αυτά μέσα σε μια ακόμη κορυφαία μάχη. Αυτή με τον χρόνο. Γιατί απέξω όλο και σιμώνουν οι δράκοι.
Περισσότερα από/για τον Μιχάλη Σπέγγο:
