Νατάσα Ζαχαροπούλου: Δεν ξέρω αν, εκ των προτέρων, πριν καν το πρώτο γράμμα πάνω σ’ ένα λευκό φύλλο χαρτιού, κυριαρχεί στο μυαλό του συγγραφέα του μία συγκεκριμένη ιδέα ή κάποιες προθέσεις. Στην πορεία βέβαια κι ώσπου να μπει η τελευταία τελεία, όλα αυτά συνήθως έχουν ανατραπεί. Στο «Πετώντας μ’ ένα drone» πάντως, δεν υπήρξε κάτι τέτοιο. Απλά, κάποια στιγμή, τα πρόσωπα άφησαν τους ψιθύρους αρχίζοντας να μιλούν δυνατά, βγήκαν από τη σκιές και την αφάνεια γενόμενα ορατά.
Πού γράψατε το βιβλίο σας;
Ν.Ζ.: Σε πολλά μέρη, εντός κι εκτός Ελλάδας, στο γραφείο, ακόμη και στα πλάγια κάποιων δρόμων, όπου αναγκάστηκα να σταθμεύσω τη μηχανή ή το αυτοκίνητο, επειδή εκείνη την ώρα είχε προτεραιότητα κάποιο κείμενο που έτρεχε με ιλιγγιώδη ταχύτητα.
Πόσο χρόνο σας πήρε η συγγραφή;
Ν.Ζ.: Αρκετό χρόνο. Μερικά χρόνια, για την ακρίβεια. Όχι τόσο για να γραφούν τα κείμενα όσο για να διορθωθούν, να πάρουν την τελική έκταση και μορφή. Τόσο καθένα ξεχωριστά όσο και συνολικά ώστε ν’ αποτελέσουν μιάν ενότητα, αν και χωρισμένη σε 5 υποενότητες.
Θέλετε να μας δώσετε μια περιγραφή;
Ν.Ζ.: Κατ’ αρχήν, αναφορικά με τον τίτλο θα ήθελα να σας πω ότι για μένα είναι ήδη γεγονός οι επανδρωμένες πτήσεις με drones. Περιμένω πότε καθένας μας πλέον θα μπορεί να επιβιβαστεί σ’ ένα από αυτά για μια σύντομη ή μεγάλη χρονικά, για μια κοντινής ή μακρινής απόστασης πτήση. Περιμένω δηλαδή τη στιγμή πού θα μπορεί μια τέτοια απογείωση να γίνει εφικτή από την ταράτσα, την αυλή ή ακόμη και το μπαλκόνι κάθε επιβαίνοντα. Σήμερα βέβαια τα drones χρησιμοποιούνται για φωτογραφήσεις και βιντεοσκοπήσεις. Με αυτή την αφορμή, στο βιβλίο, η παρατήρηση των ηρώων δημιουργεί και καλύπτει την ανάγκη της συγγραφέως του να παρατηρήσει αλλά, κυρίως, ν’ αναγνωρίσει τον εαυτό της σ’ εκείνους και εκείνων στον δικό της. Έτσι, οι εξωτερικές πτήσεις γίνονται εσωτερικές στους φόβους, τις ελλείψεις, την αγάπη, τον έρωτα, την αφοσίωση, την προδοσία κ.λ.π.
Τι αγαπήσατε περισσότερο σε αυτό το βιβλίο;
Ν.Ζ.: Δεν μπορώ να ξεχωρίσω… Μάλλον τα διηγήματα εκείνα που, για κάποιους λόγους, έμειναν εκτός του.
Ποιος είναι ο πιο αγαπημένος σας ήρωας και γιατί;
Ν.Ζ.: Όλοι ανεξαιρέτως. Από το πρώτο μου βιβλίο ως το σημερινό, κι ως το τελευταίο, αν υπάρξουν και άλλα. Οι «καλοί» και οι «κακοί», οι «φωτεινοί» κι οι «σκοτεινοί», ακόμη κι εκείνοι, που όχι απαραιτήτως οι ίδιοι, αλλά η γραφούσα, όταν τους «έφτιαχνα» ήμουν πολύ θυμωμένη. Έχουν όλοι τους τουλάχιστον έναν λόγο για να είναι όπως είναι. Όχι ως δικαιολογία, αλλά ως ανάγκη να υπάρξουν με ό,τι κουβαλούν, με ό,τι τους χαρακτηρίζει κι εν κατακλείδι να γίνουν αποδεκτοί. Η αποδοχή είναι το κλειδί.
Τι προσφέρει αυτό το βιβλίο στον αναγνώστη, βιβλιόφιλο ή βιβλιοφάγο;
Ν.Ζ.: Θα προτιμούσα να είχα τις απαντήσεις των αναγνωστών σ’ αυτό σας το ερώτημα. Επειδή η ίδια θα το απαντήσω με τις προθέσεις μου ως γραφούσα, ενώ εκείνοι με τα δεδομένα που θα τους έχει προσφέρει η εμπειρία της ανάγνωσης.
Ποια είναι η μεγαλύτερη αγωνία σας;
Ν.Ζ.: Η γλώσσα. Η ελληνική γλώσσα και η σημερινή της κατάσταση, στις σκέψεις, τα συναισθήματα, τα στόματα, τα χέρια, τα μολύβια των χρηστών της. Των Ελλήνων χρηστών της. Η γλώσσα είναι η καρδιά και ο νους του ανθρώπου. Κυρίως όμως η καρδιά, εξ ου και ονομάζεται «μητρική». Η γλώσσα είναι η πραγματική πατρίδα. Η πραγματική ιστορία ενός ανθρώπου, ενός λαού βρίσκεται στη γλώσσα. Η γλώσσα είναι η ιστορία με την έννοια της μνήμης, της ταυτότητας καθενός μας. Η ρίζα! Οι γλώσσες δεν είναι απλώς εκφραστικά εργαλεία. Οπωσδήποτε, οι πρωτογενείς γλώσσες, όπως η ελληνική, είναι κάτι πολύ πολύ βαθύτερο. Είναι η ιστορία όλου του ανθρώπινου πολιτισμού και όχι μόνο του τελευταίου επί γης. Γνωρίζουμε πώς έφτασε ως εμάς, όμως δεν είναι εύκολο να φανταστούμε, βιώνοντας την πολλαπλή κακομεταχείριση και όλον τον πόλεμο για την εξαφάνισή της (από εμάς τους ίδιους τους Έλληνες πρωτίστως), πώς θα «φτάσει», αν θα επιβιώσει στον χρόνο. Αν τελικά και οι Έλληνες επιβιώσουμε στον χρόνο.
Δεν μιλώ εθνικιστικά. Μιλώ αναφορικά με την ίδια τη δομή της σκέψης και του συναισθήματος στα οποία παίζει ρόλο η ελληνική γλώσσα. Στα μοναδικά και ιδιαίτερα ηχοχρώματα των γραμμάτων της, στο εννοιολογικό της βάθος και ύψος, στην ψυχική και σωματική θεραπεία που μας ασκείται με την εκφορά της και μόνον, στην σε κάθε στιγμή, σε κάθε περίσταση εν εγρηγόρση συνείδηση με την οποία μας διατηρεί συνεχώς σε επαφή. Ίσως η σχάση και οι πολλαπλών ειδών κακοποιήσεις που βιώνουμε ως λαός, αλλά και ως άτομα τις τελευταίες κυριότερα δεκαετίες, να συνδέονται ή να προκαλούνται από τις επεμβάσεις που έχουν συμβεί στην ελληνική, όχι μόνο σε ό,τι αφορά στην ίδια την ποιότητα της σκέψης μας, αλλά και σε σχέση με την επιβολή της αναγκαιότητας για την εκμάθηση κυρίως ή πρωτίστως άλλων γλωσσών.
Γεγονός πάντως είναι ότι, όποιος δεν μιλά, δεν κατανοεί σε βάθος τη μητρική του και αδυνατεί να εκφράσει μέσω αυτής την πολυπλοκότητα του εαυτού του, με τον ίδιο περιορισμένο και επιφανειακό τρόπο χρησιμοποιεί και όποιαν άλλη διδαχτεί και του απαιτηθεί να εκφραστεί μέσω εκείνης. Όπως όλα τα πράγματα, και η επικοινωνιακή Βαβέλ έχει «ονοματεπώνυμο».
Φοβάστε...
Ν.Ζ.: Τον γραμμικό χρόνο με την ταχύτητα και τους περιορισμούς του.
Αγαπάτε...
Ν.Ζ.: Κάθε στιγμή με όσα φέρνει.
Ελπίζετε...
Ν.Ζ.: Στα κάθε λογής άλματα, πρωτίστως τα συνειδησιακά.
Θέλετε...
Ν.Ζ.: Τίποτα. Όλα είναι εδώ.
Ποιοι αναγνώστες θα λατρέψουν αυτό το βιβλίο;
Ν.Ζ.: Είμαι περίεργη, πράγματι. Κατ’ αρχήν αν θα το λατρέψουν. Στην περίπτωση που συμβεί, θα ήθελα με κάποιον τρόπο να γνωρίσω, να συνομιλήσω με κάποιους ή (αν είναι εφικτό) κι όλους από αυτούς.
Γιατί πρέπει να το διαβάσουμε;
Ν.Ζ.: Πραγματικά, δεν γνωρίζω.
Γιατί δεν πρέπει;
Ν.Ζ.: Ούτε κι αυτό το γνωρίζω. Όλοι μας ως αναγνώστες στο τέλος ενός βιβλίου καταλαβαίνουμε αν έπιασαν τόπο ή αν δαπανήθηκαν τα χρήματα και ο χρόνος μας.
Πού/πώς μπορούμε να βρούμε το βιβλίο σας;
Ν.Ζ.: Μπορείτε να το βρείτε στα κεντρικά βιβλιοπωλεία κάθε πόλης ή να το παραγγείλετε στο βιβλιοπωλείο της γειτονιάς σας.
Πού μπορούμε να βρούμε εσάς;
Ν.Ζ.: Μπορείτε να με βρείτε μέσω του blog, μέσω του site, μέσω της σελίδας Natasha Zacharopoulou στο facebook.
Ποιο χρώμα του ταιριάζει;
Ν.Ζ.: Όλα τα χρώματα με τους συνδυασμούς τους. Τα γνωστά κοινά, και τα ιδιαίτερα προσωπικά κάθε αναγνώστη, ανάλογα με τις καταστάσεις που θα ξυπνήσουν ή θα παραχθούν μέσα του, στην περίπτωση κιόλας που κάτι τέτοιο συμβεί. Ο συγγραφέας δεν γνωρίζει εκ των προτέρων. Νομίζω ότι μια τέτοια δημιουργική ανταπόκριση ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη είναι ένα θαύμα. Ευελπιστώ να συμβεί.
Ποια μουσική;
Ν.Ζ.: Μάλλον όλες οι μουσικές. Οι μουσικές του γράφοντα κι οι μουσικές κάθε αναγνώστη/-ριας. Είμαι περίεργη πόσες και ποιες καινούργιες συνθέσεις θα προέκυπταν από τόσους πολλούς και πρωτότυπους συνδυασμούς…
Ποιο άρωμα;
Ν.Ζ.: Αντλώ μερικά απ’ εκείνα που αναφέρονται στο βιβλίο: βάλσαμο του Περού, ζάχαρη βανίλιας, κεχριμπάρι, σπόρο Τόνκα, πατσουλί, καραμέλα, σανταλόξυλο, ρετσίνι του Σιάμ, θυμίαμα, φλοιό πορτοκαλιού, βελανίδι, κέδρο και τη μοναδική και σπάνια υφή του δέρματος καθενός αναγνώστη/-ριας.
Ποιο συναίσθημα;
Ν.Ζ.: Νομίζω όλα. Ακόμη κι εκείνα που η ίδια, αν και σ’ έναν βαθμό τα χρωμάτισα, δεν τα είδα αρκετά ξεκάθαρα…
Αν δεν ήταν βιβλίο, τι θα μπορούσε να είναι;
Ν.Ζ.: Θα μπορούσε να είναι άρωμα σε πολύ μικρό μπουκαλάκι, ή μουσική συμφωνία…
Αν δεν ήσασταν συγγραφέας τι θα μπορούσατε να είστε;
Ν.Ζ.: Θα μπορούσα να είμαι μουσικός ή αρωματοποιός. Στη δεύτερη περίπτωση, θα με ενδιέφερε να φτιάχνω αρώματα όχι μαζικής κατανάλωσης, αλλά για καθέναν ξεχωριστά. Το ν’ ανακαλύπτεις την ουσία κάθε ανθρώπου από την ιδιαίτερη μυρωδιά του, να την αναδείξεις και να την υπογραμμίσεις διακριτικά μεσ' από συνδυασμούς ουσιών που θα τον χαρακτηρίζουν και θα τον κάνουν αναγνωρίσιμο όπου κι αν βρεθεί, απ’ όπου κι αν περάσει, είναι για μένα εξόχως δημιουργικό.
Ποιον συγγραφέα διαβάζετε ανελλιπώς;
Ν.Ζ.: Πολλούς. Κανέναν ανελλιπώς, θα έλεγα. Είναι τόσοι πολλοί και δεν φτάνει ο χρόνος μιας ζωής. Ωστόσο, τα τελευταία δύο καλοκαίρια ξαναδιάβασα όλον τον Παπαδιαμάντη, όπως και τους αδελφούς Καραμάζωφ.
Οι ήρωές σας μπορούν να σας κατευθύνουν ή εσείς και μόνο ορίζετε την συνέχεια και τις τύχες τους;
Ν.Ζ.: Παρ’ όλο που νομίζεις ότι εσύ τους δημιουργείς και τους κινείς, κάποια στιγμή παραδέχεσαι ότι βρίσκονται, προϋπάρχουν όλοι μέσα σου. Λες κι αυτό το μέσα σου είναι ένα σεντούκι που κάποια στιγμή ανοίγει, και καθένας τους ξεμυτίζει αναζητώντας δρόμους προς την επιφάνεια. Άλλοι δειλά, άλλοι με ορμή. Κάθεσαι στην άκρη εκ των πραγμάτων, τους παρατηρείς να σκέφτονται, να νιώθουν, να δρουν, να διασταυρώνονται τα βήματά τους, οι πράξεις τους με των άλλων αναδυμένων, και προσπαθείς να προλάβεις να δεις όσες περισσότερες πλευρές τους μπορείς, να τους κατανοήσεις όσο βαθύτερα γίνεται, να τους αφουγκραστείς, να καταγράψεις τα πεπραγμένα τους. Κάποια στιγμή αντιλαμβάνεσαι ότι σε όποιον άλλον και να μοιάζουν, όποιον κι αν σου θυμίζουν είναι όλοι τους πλευρές του εαυτού σου. Στην ουσία σου θυμίζουν εσένα.
Αυτή είναι μια διαδικασία όπου συμβαίνει μια απίστευτη έκταση στον εαυτό σου. Και, ταυτοχρόνως, μια σύνδεση. Όλοι οι «ήρωες» είναι όπως εσύ και οι άλλοι γύρω σου. Η αναγνώριση και αποδοχή των «ηρώων» σου, δηλαδή των διαφόρων εκδοχών του εαυτού σου, σε οδηγεί να κατανοήσεις την σύνδεσή που έτσι κι αλλιώς υφίσταται με τους άλλους γύρω σου: αυτήν την βαθειά κοινωνία –όχι επι-κοινωνία– αυτήν την μεγάλη κοινότητα εντός της οποίας οπωσδήποτε και ανέκαθεν υφίστασαι.
Τι χρειάζεται κάποιος για να γράψει; Φαντασία ή εμπειρία;
Ν.Ζ.: Οπωσδήποτε χρειάζεται αυτά τα δύο. Όμως δεν αρκούν. Χρειάζεται και ικανότητα σύνθεσης, είτε πρόκειται για διήγημα, είτε για νουβέλα, είτε για μυθιστόρημα. Ακόμα και για το πιο μικρό ποίημα. Χρειάζεται ταλέντο. Το ταλέντο είναι πολλά πράγματα μαζί. Ένα από αυτά είναι να μπορείς να κάνεις το προσωπικό βίωμα πανανθρώπινο. Επειδή Λογοτεχνία δεν είναι απλώς η εξομολόγηση σε μικρό ή μεγάλο κοινό. Η Λογοτεχνία είναι Κοινωνία. Με άλλα λόγια Θεία Κοινωνία. Κάθε μορφή Τέχνης είναι Θεία Κοινωνία. Υπάρχει Μυστήριο και Ιερότητα, όπως στην ίδια τη Δημιουργία του Κόσμου, του γνωστού και του ανεξερεύνητου.
Χρειάζεται, επίσης, πολύ διάβασμα. Ο άνθρωπος είχε από καταβολής του τα ίδια ζητούμενα, τις ίδιες αγωνίες, τις ίδιες ελλείψεις, φόβους κ.ο.κ. Αιώνες τώρα ψάχνουμε απαντήσεις. Διαφέρει το «περιτύλιγμα», δηλαδή η μορφή έκφρασης αναλόγως την εποχή. Άλλοτε, επί παραδείγματι, ήσαν τα έπη, άλλοτε, και σήμερα ακόμη, τα μυθιστορήματα. Δεν έχει σημασία λοιπόν να γράψεις, αλλά να έχεις κάτι να πεις. Και χρειάζεται να βρεις τον δικό σου προσωπικό τρόπο έκφρασης για να το πεις. Όσο πιο πολύ διαβάζεις, τόσο περισσότερο ξεκαθαρίζει εντός σου το προσωπικό σου εκφραστικό τοπίο. Κι αυτό είναι κοπιώδες, απαιτητικό και δύσκολο ώσπου να συμβεί.
Χρειάζεται επίσης άριστη και βαθιά γνώση της μητρικής γλώσσας. Βασική παράμετρος στις μέρες μας η γνώση της ορθογραφίας από τον ίδιο τον γράφοντα. Πώς γίνεται να είσαι ανορθόγραφος, να χρησιμοποιείς τον «διορθωτή» του υπολογιστή, φέρ’ ειπείν, και να έχεις την εντύπωση πως καταλαβαίνεις ο ίδιος τι εννοείς, τι θέλεις να πεις, όταν δεν γνωρίζεις γιατί μια λέξη γράφεται με τον α ή β τρόπο, τι σημαίνει η κάθε εκδοχή της, και, κυρίως, από πού προέρχεται; Δηλαδή την ετυμολογία της; Πώς θέλεις να ονομάζεσαι «λογοτέχνης», όταν αντιμετωπίζεις επιπόλαια και με άγνοια το βασικό όργανο της συγκεκριμένης Τέχνης;
Πάντως η συγγραφή δεν βασίζεται σε συνταγές. Δεν διδάσκεται. Δεν είναι έκθεση, δοκίμιο να διδαχτεί. Εννοώ η ουσία της, όχι οι τρόποι της. Η ουσία της, το πώς δηλαδή να δώσεις ανάσα, με ποιο τρόπο χρειάζεται να πεις «γεννηθήτω» και να γεννηθεί ένας ήρωας, ένα ολόκληρο βιβλίο, δεν διδάσκεται. Ούτε ανακαλύπτεται διαβάζοντας βιβλία άλλων. Ή το 'χεις ή δεν το ‘χεις.
Τι καθορίζει την επιτυχία σε ένα βιβλίο;
Ν.Ζ.: Το ίδιο το βιβλίο, αλλά και εξωγενείς παράγοντες. Παράγοντες που μπορεί και να μην έχουν σχέση με το βιβλίο καθαυτό. Πάντως, μια βασική παράμετρος επιτυχίας ή αποτυχίας, αφού προϋποτίθεται ότι αναφερόμαστε σε κάποιο σπουδαίο πράγματι βιβλίο, είναι το αναγνωστικό επίπεδο του κοινού. Ο βαθμός και το εύρος κατανόησης και αντίληψης των αναγνωστών. Πόσοι, ας πούμε, σήμερα, στην Ελλάδα, έχουν διαβάσει ή θα διάβαζαν τον Μούζιλ; Τι θ’ αποκόμιζαν από την ανάγνωση ενός έργου όπως «Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες»; Τι θα κινούσε, τι θα κινητοποιούσε μέσα τους; Κι από την άλλη, αν ο Μούζιλ έχει λιγοστούς αναγνώστες στην Ελλάδα, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το εν λόγω βιβλίο, αλλά και ο συγγραφέας του είναι αποτυχημένοι;
Επιπλέον, στην συγκεκριμένη ερώτηση θα πρέπει να ορίσουμε και τι εννοούμε λέγοντας «επιτυχία ενός βιβλίου»: την επιτυχία στο σήμερα ή την επιτυχία και στο αύριο; Την επιτυχία στις πωλήσεις ή την επιτυχία της δημιουργίας ηρώων που παραμένουν ζωντανοί μέσα σου όποτε και να τους αναλογιστείς ή, ακόμα ακόμα, όταν τους νιώθεις να σε συνοδεύουν σε στιγμές της ζωής σου πέρα από τη συνειδητή σου επιδίωξη; Όπως (μου έρχονται τώρα πρόχειρα) η Φραγκογιαννού, οι Ιουλίες της Ζατέλη και ο Κυνηγός της, η Πάπισσα Ιωάννα, ο Μοσκώβ Σελήμ κ.λ.π.;
Η βιβλιοφαγία είναι/μπορεί να γίνει κατάχρηση;
Ν.Ζ.: Μπορεί να γίνει και η βιβλιοφαγία κατάχρηση, όπως όλα τα πράγματα με τα οποία ασχολείται εμμονικά κανείς. Ωστόσο, στην Ελλάδα είναι και παραμένει έλλειψη. Δεν μας χαρακτηρίζει η βιβλιοφιλία, η φιλαναγνωσία, πόσο μάλλον η βιβλιοφαγία. Κι όχι μόνον σε ό,τι αφορά στα τυπωμένα βιβλία, αλλά και σε κείνους τους τίτλους που κυκλοφορούν ηλεκτρονικά. Και δεν πιστεύω πως είναι θέμα οικονομικό ή χρόνου, όπως προφασίζονται διάφοροι, αλλά παιδείας και ανάγκης για εσωτερική καλλιέργεια και ανάπτυξη γενικότερα.
Επί παραδείγματι, ξοδεύονται άνετα από πολλούς 10 ευρώ την ημέρα για έτοιμο γεύμα, όχι όμως το ίδιο ποσόν για ένα βιβλίο που αντιστοιχεί, αν το σκεφτούμε αλλιώς, σε «γεύμα» περισσότερων ημερών και στην εσωτερική μας τέρψη, η οποία δεν διαρκεί όσο εκείνη του πρόχειρου γεύματος μαζί με την χώνεψη, αλλά θα μπορούσε να μας συνοδεύει ίσως και σε όλη μας τη ζωή. Επίσης, αναλώνει κάποιος τόσο χρόνο για να προβάλει τη ζωή, την καθημερινότητά του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που θα μπορούσε σε πολύ λιγότερο απ’ αυτόν ν’ ασχοληθεί μ’ ένα βιβλίο, να πλουτίσει εσωτερικά, να κατανοήσει τον εαυτό του και τους άλλους γύρω του ουσιαστικά και πολύ-πολύ βαθιά.
Ποιον τίτλο βάζετε στο βιβλίο της ζωής σας;
Ν.Ζ.: Δεν θα μου άρεσε να βάλω προς το παρόν τίτλο. Έχω την εντύπωση πως θα με περιόριζε. Θα περιόριζε και τους τίτλους των υπόλοιπων βιβλίων που θα προέκυπταν από αυτόν, ακόμη και στην περίπτωση που ήταν η λέξη «αναζήτηση». Δεν γνωρίζω καν, όπως το σκέφτομαι τώρα, αν θα μπορούσα να βάλω τίτλο στη ζωή μου τη στιγμή που θά ‘πεφταν πια οι τίτλοι του τέλους της…
🌸
Το βιβλίο της Νατάσας Ζαχαροπούλου, Πετώντας μ' ένα drone, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παρασκήνιο.
Στο οπισθόφυλλο λέει:
Ὥσπου νά μεγαλώσει καί νά καταλάβει ἤ, ἔστω νά νομίζει πώς κατάλαβε τίς γλῶσσες καί τά σύνορα, τήν φυλή καί τήν ἱστορία, τή ρίζα, ἧταν χαμένος σ' ένα κουβάρι ἀπό διάσπαρτες μικρές πατρίδες και μια μεγάλη: τα ἑλληνικά καί τούς ἀνθρώπους.
Κι ἡ μνήμη τῆς κυρά Ἑλένης ἡ μεγαλύτερη· ὄπως ἅλλωστε καί ἡ καρδιές πού τή φιλοξένησαν κι ἡ ἵδια καταφύγιό τους. Ἐν τέλει, ἡ πατριδογνωσία πού τόν δίδαξε: ἡ ρίζα εἶναι στήν καρδιά ἀρκεῖ νά μιλάει, νά γράφει ἀκέραια ἑλληνικά.
