Διαβάστε τι μου απάντησε ο μεταφραστής...
Θ.Π.: Νά μια ιστορία που δείχνει τη χρησιμότητα των ενημερωμένων βιβλιοθηκών! Γνώριζα τον Rhys Davids από τη συνεργασία του στην πενηντάτομη έκδοση: Τα ιερά βιβλία της Ανατολής (The Sacred Books of the East) του σημαντικού θρησκειολόγου Max Müller, κατά το 19ο αιώνα (τόμοι XI· XIII· XVII· ΧΧ· ΧΧΧV-VI, βλέπε εδώ). Κάποια στιγμή τριγύριζα στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη της Καλαμάτας κ’ έπεσα πάνω στην πρωτότυπη έκδοση του Πρώιμου Βουδδισμού (Early Buddhism). Αμέσως μόλις διάβασα τα πρώτα κεφάλαια, κατάλαβα την αξία της: το ευσύνοπτο ύφος, την ακριβολογία, την ξεκάθαρη στάση κ’ ερμηνεία, την εμβρίθεια. Ο ίδιος ο Rhys Davids λογάριαζε τούτο το βιβλίο ως την πνευματική του παρακαταθήκη. Έτσι, λοιπόν, αποφάσισα να το μεταφράσω και να το εκδώσω. Πολλά λέγονται για τον Βουδδισμό και τα περισσότερα είναι αστήρικτα, άσχετα και δυσφημιστικά για το αντικείμενο. Η υποκουλτούρα των δεκαετιών ΄60 και ΄70 έχει κάνει μεγάλο κακό: Παρουσιάζει το Βουδδισμό και το Βούδδα ως καταστάσεις παραδομένες στα δώθε-κείθε του Χρόνου, των εποχών και των δεινών τους, ενώ είναι ακριβώς το αντίθετο!
Ποια είναι η δική θέση σας απέναντι στον Βουδδισμό;
Θ.Π.: Προσπαθώ να τον εννοήσω· όσο είναι δυνατό, να προσεγγίσω τον ιστορικό Βούδδα, τον Σιντάτα Γκοτάμα, όπως αναφέρεται στη γλώσσα των παλαιοτέρων γραφών, στα Πάλι, ή Σιντάρτα Γκαουτάμα στην κανονικοποιημένη λογία γλώσσα, δηλαδή στα Σανσκριτικά. Ο Βουδδισμός είναι μια θρησκεία (ό,τι κι αν σημαίνει αυτό στη συγκεκριμένη περίπτωση, καθώς και για τις υπόλοιπες μη μονοθεϊστικές παραδόσεις της Ανατολής) με περίπου πεντακόσια χρόνια παρουσίας περισσότερα από τον Χριστιανισμό· οι διάφορες πρακτικές, τελετουργίες και θεωρήσεις συναποτελούν ψηφιδωτό ενδεικτικότατο των τόσων και τόσων λαών, απ’ την Ινδία και τη Σρι Λάνκα, ώς την Κίνα και την Ιαπωνία. Προσωπικά, ενδιαφέρομαι κατ’ εξοχήν για το στοχαστή Γκοτάμα, μια μορφή ανάλογου βεληνεκούς με κείνες του Ηρακλείτου, του Πυθαγόρα του Σωκράτους ή του Πλάτωνος (για ν’ αναφέρω κάποιους από τη δική μας παράδοση, κοντινούς του χρονικά, που ο βηματισμός τους μοιάζει σ’ ορισμένα μ’ εκείνον του Ινδού -κ’ η ομοιότητα σημειώνεται επιφυλακτικά, για να μη συσκοτιστεί η ιδιαιτερότητα όλων τους)· μάλιστα, αν λάβουμε υπ’ όψιν την πολυποίκιλη ιστορική του επίδραση, υπερβαίνει ακόμα κι αυτά τα ονόματα που ανέφερα. Ο Γκοτάμα δεν ήταν βεβαίως φιλόσοφος, γιατί η έννοια είναι βαθύτατα ελληνική σύλληψη κ΄ ύστερα ανεπτύχθη περαιτέρω στη Δύση· όμως, το στοχαστικό του βάρος κ’ η αποφασιστικότητα με την οποία προσέγγισε τα καίρια ερωτήματα της ύπαρξης και του ανθρωπίνου βίου, παραμένουν υψηλό παράδειγμα: η συμπόνια για κάθε ον, η πλήρης χειραφέτηση ακόμα κι απ’ τις ίδιες τις κατηγορίες της σκέψης, το ζήτημα της πραγματικής συνειδητότητας, το αείρροον γίγνεσθαι.
Θα λέγατε ότι επιθυμία σας είναι να ασχοληθείτε με θέματα όχι τόσο συχνά στα ελληνικά γράμματα;
Θ.Π.: Θεωρώ αυτή τη σπουδή μου άρρηκτα συνδεδεμένη με την Κλασική Φιλολογία που προσπαθώ να θεραπεύσω. Πρώτ’ απ’ όλα, τα Σανσκριτικά και τα Πάλι είναι Ινδοϊρανικές γλώσσες, δηλαδή ιδιώματα μιας οικογένειας που περιλαμβάνει τη Βεδική (τη γλώσσα των αρχαίων Βεδών, του θεμελίου της βραχμανικής θρησκείας), τα Αρχαία Περσικά (τη γλώσσα π.χ. του Ζωροάστρη, του Ζαρατούστρα, του πρώτου αποκαλυπτικού προφήτη στην Ιστορία των Θρησκειών) κι όλες τις σύγχρονες παραφυάδες (Φαρσί, Χίντι, Ουρντού –οι δυό τους συναποτελούν την Ινδουστανική–, η πολύ κοντινή μας γλώσσα των Αθίγγανων, γιατί αποκεί ήρθαν τούτοι οι πληθυσμοί). Αυτή η δέσμη γλωσσικών τρόπων και, βεβαίως, πολιτισμικού πλούτου ανάγεται, εν μέρει, στην Ινδοευρωπαϊκή κοινή κληρονομιά. Χρήσεις ομηρικές ή στους αρχαϊκούς λυρικούς ποιητές, άλλες σ’ αρχαιότατα λατινικά μνημεία, είναι απολύτως παράλληλες προς τις διατυπώσεις από τους Βεδικούς ύμνους... Λ.χ. η θεότητα της φωτιάς στην Ριγκ-Βέδα αναφέρεται ως Agni, ενώ η λατινική λέξη για τη φωτιά είναι: ignis. Προφανώς, αποπίσω κρύβεται μια ολόκληρη παράδοση εξαγνιστικών-θυσιαστικών τελετών με τη βοήθεια της φλόγας. Περιώνυμη η ignis perpetuus (αἰώνιο πῦρ) στο ναό της Εστίας (Vesta) στη Ρώμη, που επιτηρούσαν οι παρθένες ιέρειες εστιάδες, για να μη σβήσει (παρεπιμπτόντως, αυτό είναι σημαντικό στοιχείο της ιψενικής πλοκής στον Κατιλίνα)...
Όλ’ αυτά επιδρούν στη σκέψη του Γκοτάμα υπόρρητα και καλοκρυμμένα. Υπάρχουν, όμως, και μάλλον συνειδητές μετατάξεις: Πριν απ’ το σοφό, ο όρος άριος είχε αποκλειστικά φυλετική διάσταση: όποιος κρατούσε εφτά γενιές πίσω απ’ τα Ινδοάρια φύλα που κατεβήκανε στην Ινδική χερσόνησο. Η λέξη, κυριολεκτικά, πρέπει μάλλον να μεταφραστεί ως: ο έχων ευγενική καταγωγή· στις Βέδες, ήδη, αρχίζει να σημαίνει και: πράος/ευγενής/ευειδής. Ο Γκοτάμα υπογράμμισε ακριβώς το πνευματικό περιεχόμενο του όρου· κάπως συμπεπτυγμένα: Άριος είν’ όποιος διάλεξε το δρόμο προς τη φώτιση και την ουσιαστική γνώση. Γι’ αυτό κ’ η ραχοκοκαλιά της ηθικής του διδασκαλίας ονομάζεται Οκταπλή Ατραπός των Αρίων (ariya aṭṭhaṅgika magga στα Πάλι -παραβάλετε στο aṭṭha, Σανκριτικά: aṣṭá, το ελληνικό: οκτώ, το λατινικό: octo, το αγγλικό: eight, το γερμανικό: acht, το γαλλικό: huit). Μια τέτοια σημασιολογική μετατόπιση διαπιστώνεται και στους πλατωνικούς διαλόγους ως προς τις παλαιότερες αρχαϊκές αντιλήψεις...
Βλέπετε, είμαστε πολύ κοντύτερα στην «εξωτική» Ινδία απ’ όσο αισθανόμαστε (δικαιολογημένα κιόλας λόγω της απόστασης και της μακραίωνης ακοινωνησίας)!
Ποιες είναι οι δυσκολίες του εγχειρήματος δεδομένου ότι το βιβλίο δεν αφορά μια δική σας μελέτη αλλά εκείνη του Davids οπότε, φαντάζομαι, οφείλει κανείς να ακολουθήσει τα βήματα του συγγραφέα;
Θ.Π.: Καθότι το πρωτότυπο είναι των αρχών του προηγουμένου αιώνα (1908), έπρεπε σε σημεία να το εκσυγχρονίσω ή να το αντιδιαστείλω στην παρούσα κατάσταση της διεθνούς Έρευνας. Οι αρχικές υποσημειώσεις σχεδόν δεκαπλασιάστηκαν. Προστέθηκε κιόλας βιβλιογραφία, είτε προτασσόμενη είτε στις υποσημειώσεις μέσα. Έπειτα, έπρεπε να σημειώσω συγκεκριμένα πράγματα για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό· οι Άγγλοι είχαν τις αποικίες τους, δηλαδή άμεση επαφή με την Ινδία· οι Έλληνες, ακόμα και σήμερα, δεν έχουν επαρκή επαφή με το γενέθλιο τόπο του Βουδδισμού. Επίσης, ο συγγραφέας ξεκινάει δίχως να ορίσει ρητά το εύρος των σχολιαζομένων κ΄ ερμηνευομένων κειμενικών μνημείων. Γι’ αυτόν, Βουδδισμός σημαίνει λίγο-πολύ Θεραβάντα Βουδδισμός, δηλαδή το αρχαιότατο παρακλάδι που, απ’ το Μαχαγιάνα (=μεγάλο όχημα) Βουδδισμό (το «θεϊστικό» Βουδδισμό), αναφέρεται υποτιμητικά ως Χιναγιάνα (=μικρό όχημα). Αυτή η έκφανση της βουδδιστικής διδασκαλίας είναι σχεδόν αθεϊστική -δηλαδή δεν ενδιαφέρεται πυρηνικά για το θείο ως επιδραστική και κανονιστική δύναμη στ΄ ανθρώπινα. Το σημείο απαιτεί προσοχή: Ο Θεραβάντα Βουδδισμός δεν αρνείται το θεό ή τους θεούς, μα υποστηρίζει ό,τι -κατά πάσαν πιθανότητα- έλεγε κι ο Βούδδας: η σωτηρία του ανθρώπου δεν περνάει μεσ’ απ’ το θείο -είναι μια χειραφέτηση με τις ίδιες δυνάμεις της συνείδησης. Τούτο το ρεύμα παρουσιάζει μια σχεδόν «αγνωστικιστική»/«σκεπτική» θέση. Από την Αρχαίοτητα, ο Πύρρων ο Σκεπτικός συνδέεται με τον Βούδδα -αναφέρεται πως μαθήτευσε κιόλας σ΄ ένα τέτοιο περιβάλλον· ακόμα δεν υπάρχουν ασφαλείς ενδείξεις, όμως η συσχέτιση καθοδηγεί τον μεταφραστή ως προς την απόδοση και το χρωματισμό της ορολογίας... Όλ’ αυτά έπρεπε να ξεκαθαριστούν και να διατυπωθούν βοηθητικά και εκ του παραλλήλου για το σημερινό Έλληνα αναγνώστη.
Αν γράφατε εσείς το εν λόγω βιβλίο, τι θα αλλάζατε;
Θ.Π.: Δεν έχω ακόμα τη σοφία και το εύρος γνώσεων και γλωσσικής επάρκειας των πρωτογενών κειμένων γι’ αυτό το πυκνό εγχειρίδιο. Το σύγγραμμα δεν καταπιάνεται με συγκεκριμένο υπο-θέμα του Βουδδισμού, με μιαν ιστορική περίοδο, αλλά αποτελεί το καταστάλαγμα χρόνων μελέτης και στοχασμού εκ μέρους του λογίου. Ίσως ελάχιστοι, διεθνώς, έχουν σήμερα τη συγκεκριμένη ικανότητα κι ακόμα λιγότεροι τη συνταιριάζουν με τη θέληση και την υψηλή εποπτεία του Rhys Davids. Η σύγχρονη Έρευνα προφανώς έχει προχωρήσει. Όμως, σ΄ ένα τέτοιο βιβλίο απαιτείται κ’ η αφηγηματική επάρκεια, η εκφραστική δύναμη διατύπωσης καθολικών σχημάτων κ’ ερμηνειών -όλ’ αυτά δεν βρίσκονται εύκολα...
Για να γίνω καταληπτότερος με κάτι κάπως γνωστότερο: πολλοί γράφουν για την Ιστορία, αλλά Ιστορία λίγοι έχουν καταφέρει να γράψουν απ’ το Θουκυδίδη και δώθε... Όταν μια δημιουργία προσεγγίζει το, ακόμα και φαινομενικά, μακρινό, τα πάντα βρίσκονται σε μιαν ευαίσθητη, ασταθή ισορροπία· η ελάχιστη μετατόπιση επιφέρει καταιγιστικές, ανεξέλεγκτες μεταβολές -αλλά έτσι δε συμβαίνει πάντοτε με το άξιο έργο; Λειτουργεί στα όρια της εκφραστικής ικανότητας του δημιουργού του.
Σε ποιους αναγνώστες το συστήνεται ανεπιφύλακτα;
Θ.Π.: Σ’ όσους θέλουν να λάβουν μιαν ευσύνοπτη, στέρεα εικόνα του ιστορικού προσώπου του Βούδδα και της διδασκαλίας του, και νάρθουν σ’ επαφή με μια σημαντική όψη της απέραντης Ασίας. Το τελευταίο, όσο κατανοώ την κίνησης της Ιστορίας, θα γίνει προϋπόθεση τα επόμενα χρόνια για την επιβίωση της Ευρώπης.
Το σύγγραμμα του Rhys Davids, Πρώιμος Βουδδισμός, σε μετάφραση Θεοδόση Παπαδημητρόπουλου κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Θεοδόσης Αγγ. Παπαδημητρόπουλος/Διορθώσεις-Διατυπώσεις
Αναζητήστε τη δεύτερη επαυξημένη έκδοση (εξώφυλλο και εσωτερικές σελίδες βλέπετε παρακάτω)· ένα εξαιρετικό βιβλίο, καλαίσθητο και ποιοτικό που αξίζει την προσοχή μας.
Αναζητήστε τη δεύτερη επαυξημένη έκδοση (εξώφυλλο και εσωτερικές σελίδες βλέπετε παρακάτω)· ένα εξαιρετικό βιβλίο, καλαίσθητο και ποιοτικό που αξίζει την προσοχή μας.
