Ο Θεοδόσης Παπαδημητρόπουλος έχει φιλοξενηθεί από τούτες τις σελίδες με αφορμή το έργο του Ο Ηγεμόνας (θεατρική παράσταση και βιβλίο), για άλλα θεατρικά έργα του, όπως το Προς εαυτούς και Αμφιτρύων, αλλά και για μεταφράσεις του όπως ο Πρώιμος Βουδδισμός ή τα έργα του Ίψεν. Αυτή τη φορά, η συνέντευξη που ακολουθεί αφορά στη μετάφραση -για πρώτη φορά!- του έργου της Maria Tryti Vennerod, Μαρτίνος Λούθηρος.
Τι σας παρακίνησε ώστε να ασχοληθείτε με το έργο της Maria Tryti Vennerod, Μαρτίνος Λούθηρος;
Θ.Π.: Πέρυσι τον Ιούνιο, η Χριστίνα Σορδίνα, υπεύθυνη πολιτιστικών της Νορβηγικής Πρεσβείας στην Αθήνα, μου έδωσε δύο τομίδια του Υπουργείου Πολιτισμού της Νορβηγίας και της Ένωσης Νορβηγών Δραματουργών, όπου παρουσιάζεται το έργο σύγχρονων Νορβηγών θεατρικών συγγραφέων. Μέσα εκεί, όταν έφτασα στις σελίδες για τη Μαρία, μου έκανε εντύπωση ο τίτλος του συγκεκριμένου έργου. Έχοντας ασχοληθεί θεατρικά με τον Νικολό Μακιαβέλλι, θεώρησα εξ αρχής τη σπουδή επί του Λούθηρου, συμπληρωματική εργασία που φωτίζει περαιτέρω τις καταβολές του σύγχρονου Δυτικού Πολιτισμού (από την Αναγέννηση, δηλαδή, και δώθε). Έπειτα, η κατανόηση του Ίψεν, που ασχολούμαι μαζί του μεταφραστικά, σχολιαστικά κ’ εκδοτικά, προϋποθέτει τη σκέψη του μεταρρυθμιστή. Έστειλα ηλεκτρονικό μήνυμα στη Μαρία και μ’ απάντησε αμέσως προωθώντας μου το ηλεκτρονικό αρχείο του θεατρικού, καθότι το δράμα δεν έχει εκδοθεί ακόμα στη Νορβηγία (έκανε πρεμιέρα το 2017): Πρωτοτυπώθηκε η μετάφραση στα Ελληνικά και θ’ ακολουθήσει, με το καλό, η έκδοση του πρωτοτύπου. Σαν το διάβασα, ένοιωσα οικεία· σε σημεία έλεγα μέσα μου: «Κοίτα να δείς!... Κάπως έτσι θα το χειριζόμουνα κ’ εγώ, αν τό ΄γραφα...» Αισθάνθηκα μια συγγένεια με τον τρόπο της Μαρίας.
Ποιες οι δυσκολίες ή οι προκλήσεις της απόδοσης του Νορβηγικού κειμένου στην Ελληνική;
Θ.Π.: Ο στίχος (ή οι ρυθμικές ενότητες) του δράματος είναι, ως επί το πλείστον, άστικτος μ’ έντονο το στοιχείο της ελευθερορυθμίας: τα μέτρα ποικίλουν και ως προς το μήκος τους και ως προς την αλληλοδιαδοχή τονισμένων κι άτονων συλλαβών. Ο σωστά γραμμένος δραματικός στίχος αποτελεί χρησιμότατο εργαλείο για τον τεχνίτη σκηνοθέτη κ’ ηθοποιό, ώστε να επιτευχθούν ρυθμοί και προσωδίες επί σκηνής. Η νορβηγική στιχουργική και σύνταξη, όμως, επωφελούνται απ’ τις ολιγοσύλλαβες λέξεις και τις εγγενείς δομές των γερμανικών γλωσσών. Στα Ελληνικά, αν δε θές να μεταφράσεις φτιάχνοντας μακρυνάρια «ακατάπιοτα» στην ανάγνωση και σκηνικώς «δύσπεπτα», πρέπει να βρεθούν λύσεις «πύκνωσης» του λόγου. Ένα εργαλείο είναι η στίξη· η συνετή κι ακριβής της χρήση επιτρέπει μια συμπαγέστερη απόδοση. Έτσι, λοιπόν, τύπωσα το κείμενο με στίξη στην Ελληνική. Έπειτα, έναν ύμνο του Μαρτίνου Λούθηρου, προς το τέλος του έργου, δεν τον απέδωσα απευθείας στη γλώσσα μας -τον αντικατέστησα με το, γνωστότερο για τον Έλληνα, πρότυπό του απ’ τη μετάφραση των Εβδομήκοντα της Παλαιάς Διαθήκης. Σ’ άλλα σημεία έπρεπε να βρω μια διατύπωση συνεπή και πιστή προς το πρωτότυπο και, ταυτόχρονα, συμβατή με τη γλώσσα μας και μάλιστα κατά τη σκηνική της εκφορά. Επίσης, οι όποιες υποσημειώσεις βοηθάνε στα δύσκολα σημεία και μπορούν να ληφθούν υπ’ όψει σε μια παράσταση ως προς τα υπόλοιπα εκφραστικά της μέσα πέραν του λόγου (τα σκηνικά, τα κοστούμια, τα διάφορα εφέ, την κίνηση και τη χειρονομία). Προέταξα κιόλας ένα ιστορικό σημείωμα, ώστε ο αναγνώστης να εισέλθει απρόσκοπτα στην προβληματική του έργου. Στο τέλος, ένα σύντομο βιογραφικό συστήνει στο ελληνικό κοινό τη συγγραφέα που, αν και νέα σ΄ ηλικία, έχει πλούσιο και σημαντικό έργο.
Ποια είναι η γνώση που μένει στον αναγνώστη από έργα όπως αυτό (ή από αυτό το συγκεκριμένο);
Θ.Π.: Θά 'λεγα πως, εν γένει, τα έργα που καταπιάνονται με μορφές του παρελθόντος, εισάγουν το θεατή στα τότε ζητήματα, καλλιεργώντας την κριτική του ικανότητα για τους ευρύτερους μηχανισμούς της Ιστορίας. Για το συγκεκριμένο έργο: Ο λόγος του Λούθηρου ακόμα λειτουργεί καθοριστικά μες στις σύγχρονες προτεσταντικές κοινωνίες, όπως και σε ρωμαιοκαθολικές ή ορθόδοξες λόγω της ενότητας της Ευρωπαϊκής Ιστορίας και των σύγχρονων διακρατικών σχέσεων εντός της ΕΕ. Στο έργο, πλάι σ’ αυτό το αμετακίνητο γεγονός, ο αναγνώστης/θεατής μαθαίνει πως το κεντρικό πρόσωπο δεν ήταν ένας στριφνός, αυστηρός, μικρολόγος αναθεωρητής της μακραίωνης χριστιανικής παράδοσης, ούτε κάποιος βιβλιοσκώληκας που έφαγε τη ζωή του μεταφράζοντας τη Βίβλο στα Γερμανικά, αλλά ένας θνητός με φλόγα στην ψυχή, ροπές κ’ επιδιώξεις προσωπικές, καθώς και βαθύτερες πνευματικές. Ένα μεγάλο πράγμα στο ικανό δράμα -απ’ την Αρχαιότητα ώς τις μέρες μας- είν΄ η δύναμή του να «εξανθρωπίζει» τον κατακλυσμό που λέγεται Ιστορία, να δείχνει πώς πρόσωπα ανθρώπινα με χέρια, πόδια, ψυχή κι ανάγκες ζωτικές κρύβονται πίσω απ’ τα κοσμοϊστορικά γεγονότα -όχι τίποτα «τοτέμ» αμετακίνητα!... Ο Λούθηρος, όταν θυροκολλούσε τις θέσεις του, σαφώς ακολουθούσε το παράδειγμα του Μωυσή, σαν εκείνος δρασκέλιζε με τις πλάκες των εντολών του Γιαχβέ την πλαγιά απ’ τ’ όρος Σινά· όμως, ο αναγεννησιακός το έπραττε τούτο μες στη συγκεκριμένη ιστορική συνθήκη κι όχι εντός ενός ανιστορικού, πανάρχαιου, μυθολογικού πλαισίου. Νά τί κομίζει ένα τέτοιο έργο και πιστεύω ότι αυτή η αίσθηση αποτελεί σημαντική γνώση κ’ εμπειρία καί για τον μή θρησκευόμενο καί τον μή προτεστάνη· πρόκειται για μια σύλληψη υπερβαίνουσα δόγματα και γεωγραφικές περιοχές.
Οι κοινωνίες θα έχουν πάντα ανάγκη έναν Μαρτίνο Λούθηρο;
Θ.Π.: Κάμποσες δεκαετίες μετά τη θυροκόλληση των 96 θέσεων του Λούθηρου στη Βιττεμβέργη (31/10/1517), ο ευρύτερος Γερμανικός χώρος κατέστη θέατρο μαχών, σφαγών και ειδεχθών εγκλημάτων. Η Μάνα Κουράγιο και τα παιδιά της του Μπρεχτ εκτυλίσσεται εκείνα τα χρόνια. Οι άνθρωποι χρησιμοποίησαν τον ελευθερωτικό λόγο, για να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές σ’ επίπεδο ισχύος, εξουσίας και πλούτου. Η Ανθρωπότητα έχει επιδείξει μια μακραίωνη ικανότητα να κυλάει στο βούρκο της πλήρους καταισχύνης τα πλέον όσια κ’ ιερά. Οι κοινωνίες προσλαμβάνουν ό,τι αντέχουν ν’ ακούσουν κι ό,τι τις συμφέρει κυνικότατα να χρησιμοποιήσουν. Μοιραία, το πλέγμα των σχέσεων επιβολής θολώνει την προσωπική κρίση κι απαιτείται συνεχής άσκηση για την αντίδρομη πορεία. Όμως, ο λόγος κάθε σημαντικού δεν δαμάζεται σ’ όλα του. Εκείνο που απομένει -ό,τι δεν χωράει σ’ ένα σύνθημα μ΄ άλλα λόγια και κινεί ερευνητικά τους νόες-, ναρκοθετεί το παλιό, το γερασμένο κι απονεκρωμένο προσφέροντας διέξοδο και βαθύτερη συνείδηση. Συνεπώς, πάντα οι κοινωνίες θά ‘χουνε ανάγκη έναν Μαρτίνο Λούθηρο, δίχως να το γνωρίζουνε και δίχως να το καταλαβαίνουν κιόλας· γιατί το μέγιστο συντελείται μέσα και πλάι τους, ενώ εκείνες σταθεύμουν στο ελάχιστο, αν εξαιρεθούν κάποιες λαμπρές εποχές και τόποι...
Ποιο είναι το σχόλιό σας σε σχέση με το θεατρικό της Vennerod;
Θ.Π.: Απ΄ την πρώτη στιγμή, μ’ ενθουσίασε η δομή του έργου: το πρώτο μέρος είναι η ιστορία ενός άντρα και μιας γυναίκας επ’ αφορμή εκδήλωσης σε προτεσταντικό νορβηγικό ναό για τα 500 χρόνια απ’ τη θυροκόλληση των θέσεων. Οι διάλογοι είναι γειωμένοι -της «καθημερινότητας»- και σιγά-σιγά τίθενται τα υπαρξιακά ζητήματα που ταλάνιζαν τον μεταρρυθμιστή, καθώς και κάθε ευαίσθητη συνείδηση στην εποχή μας -σε κάθε ώς τώρα εποχή! Το δεύτερο μέρος δραματοποιεί την ψυχική διαπάλη του Λούθηρου· ο ίδιος ο Γερμανός θεολόγος αναλαμβάνει δράση: Θυμάται τη ζωή του, αναστοχάζεται, κοιτάζει πέρα στο μέλλον... Τούτη η διαλεκτική σχέση των μερών: του παρόντος και του παρελθόντος (ως μήτρας του μέλλοντός του, δηλαδή του δικού μας πια παρόντος), μου δημιούργησε έντονο ενδιαφέρον. Ο τρόπος κ’ η γλώσσα του έργου υποστηρίζουν ικανά τη σύλληψη. Θεωρώ, λοιπόν, το έργο άξιο ανάγνωσμα και, εν δυνάμει, ακόμα αξιώτερο σκηνικό θέαμα.
Το ποιητικό θεατρικό δράμα της Maria Tryti Vennerod σε μετάφραση Θεοδόση Παπαδημητρόπουλου, Μαρτίνος Λούθηρος, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Θεοδόση Αγγ. Παπαδημητρόπουλου (ΘΑΠ). Θα το βρείτε εδώ
Το ποιητικό θεατρικό δράμα της Maria Tryti Vennerod σε μετάφραση Θεοδόση Παπαδημητρόπουλου, Μαρτίνος Λούθηρος, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Θεοδόση Αγγ. Παπαδημητρόπουλου (ΘΑΠ). Θα το βρείτε εδώ
