Και στις δύο εκδοχές του έργου, η υπόθεση εξελίσσεται στην τσαρική Ρωσία μετά την αποτυχημένη επανάσταση του 1905. Η αστική τάξη προσπαθεί να διατηρήσει με νύχια και με δόντια τα συμφέροντά της. Ακριβώς έτσι: με νύχια και με δόντια προσπαθεί και η ηρωίδα του έργου, η Βάσσα Ζελεσνόβα, να διατηρήσει την οικογενειακή επιχείρηση και περιουσία μετά τον θάνατο του άντρα της.
Βρισκόμαστε σε μια επαρχιακή πόλη κοντά στον Βόλγα. Ο Ζαχάρ πεθαίνει και η Βάσσα είναι μια μητριαρχική, αυταρχική επαρχιώτισσα που αναλαμβάνει με χαρά και με πείσμα τα ηνία της οικογενειακής περιουσίας. Ο αδελφός του άντρα της, ο Προχόφ, είναι ένας μέθυσος διεφθαρμένος που το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι η κατάκτηση των γυναικών και η καλοπέραση του. Ο ένας γιος της είναι άρρωστος και κακοφτιαγμένος, μοναδικό του μέλημα και πόθος είναι να τον αγαπήσει η γυναίκα του, η οποία ασφυκτιά καθημερινά μαζί του. Ο άλλος γιος της είναι υποχείριο της πανούργας γυναίκας του, η οποία προσπαθεί να κινήσει τα νήματα μέσα από μια επίπλαστη καλοσύνη. Μετά από χρόνια εμφανίζεται και η χειραφετημένη κόρη της για να διεκδικήσει και αυτή μερίδιο της πατρικής περιουσίας. Η υπηρέτρια αντιμετωπίζεται από όλους ανεξαιρέτως ως "πράγμα" προς εκμετάλλευση. Τα αρσενικά μέλη της οικογένειας την βλέπουν ως σκεύος ηδονής και οι γυναίκες ως δούλα που είναι υποχρεωμένη να τους εκπληρώνει τα καπρίτσια.
Γενικά ο Γκόρκι μας περιγράφει μια σάπια μορφή οικογένειας, κατεστραμμένη από τον καπιταλισμό, κατεστραμμένη από την διαρκή απόκτηση πλουτισμού. Στην κυριολεξία δεν υπάρχει αυτό που εμείς ονομάζουμε "οικογενειακοί δεσμοί". Το κάθε μέλος της οικογένειας λειτουργεί μεμονωμένα για τον εαυτό του, δεν αγαπά, δεν σέβεται τους υπόλοιπους. Ο αυτοσκοπός τους είναι να αποκτήσουν μερίδιο στην περιουσία, να εξοστρακίσουν όλους τους υπόλοιπους, να τους σκοτώσουν αν είναι δυνατόν, να αποκτήσουν την εύνοια της μάνας αρχηγού. Ο ίδιος ο Γκόρκι έζησε φτωχά και δύσκολα χρόνια και πίστεψε με πάθος σε έναν καλύτερο κόσμο που θα έφερνε προνόμια και ίσες ευκαιρίες στους μη προνομιούχους.
Ο Γκόρκι, γνήσιος μπολσεβίκος και εραστής της επανάστασης στη Ρωσία, αντιμετωπίζει τις μεσοαστικές σχέσεις με βδελυγμία. Μας παρουσιάζει την σαπίλα που κρύβεται πίσω από την απόκτηση χρήματος και εξουσίας. Μια από τις αλλαγές που έχει κάνει στην δεύτερη εκδοχή του έργου του (σε αυτήν που έγραψε το 1935) είναι η προσθήκη ενός αγνού χαρακτήρα: της γυναίκας του άρρωστου γιου της Βάσσα, του Πάβελ. Με αυτόν τον τρόπο συμβολικά ο Γκόρκι θέλει να δείξει ότι η Οκτωβριανή Επανάσταση έφερε μια νέα ηθική στους ανθρώπους.
Η σκηνοθεσία του έργου είναι του Ένκο Φεζολλάρι· ο σκηνοθέτης διασκεύασε το έργο και διάλεξε μια πιο απλή και γρήγορη εκτέλεση των πεπραγμένων. Η σκηνοθεσία ενός πολυπρόσωπου έργου με πολλές σκηνές δεν είναι τόσο εύκολη· ο Φεζολλάρι προτίμησε μια κινηματογραφική ματιά προκειμένου να καταφέρει να αποδώσει όλους αυτούς τους διαλόγους. Μιλάμε για σαράντα επτά σκηνές με πρόσωπα που μπαίνουν και βγαίνουν στην σκηνή και με γεγονότα που εξελίσσονται συνεχώς. Θεωρώ ιδιαίτερα προσεγμένη την προσέγγισή του. Η Αθηνά Τσιλύρα αναλαμβάνει τον ρόλο της Βάσσα και είναι συγκλονιστική ερμηνεύοντας την δεσποτική μητέρα, δίνει την εντύπωση ότι δεν διαθέτει συναισθήματα, ότι το μοναδικό της ενδιαφέρον είναι η διατήρηση της τάξης και της περιουσιακής ευμάρειας της.
Τα κουστούμια αλλά και τα σκηνικά υπογράφουν οι Γιώργος Λυντζέρης και Madamme Pelagie. Καθόλου τυχαίο δεν είναι το γεγονός ότι έχουν ντύσει την Βάσσα με ανδρικό κουστούμι, και μάλιστα αυστηρής γραμμής και χρώματος μαύρου. Με αυτόν τον τρόπο αναδεικνύουν ακόμα μια φορά την αυστηρότητα και την μητριαρχία της. Η Βάσσα στερείται θηλυκότητας, όχι μόνο επειδή φορά κουστούμι (στην εποχή μας όλες οι γυναίκες κουστούμια φοράνε!) αλλά γιατί το συγκεκριμένο κουστούμι είναι ανδρικό, ντεμοντέ και μονοκόμματο, είναι αμακιγιάριστη, δεν φορά κοσμήματα και πάνω από όλα δεν διαθέτει καμία ευγένεια. Όλες οι υπόλοιπες γυναίκες της παράστασης φοράνε φορέματα που αναδεικνύουν την γυναικεία φύση τους και που έρχονται σε αντίθεση με την φανερή και αλλοπρόσωπη αρρενωπότητα της Βάσσα. Υπάρχουν και μικρές πινελιές ρώσικης κουλτούρας στα ντυσίματα: μια σάπκα (το ρωσικό καπέλο με τα γούνινα αυτάκια), μπότες ως το γόνατο για τα χιόνια, μακριά παλτά. Η πρωτότυπη μουσική του έργου είναι του Μάνου Αντωνιάδη, που έχει κάνει εξαίρετη δουλειά αφού ειλικρινά μπέρδεψα τα αυθεντικά ρωσικά τραγούδια που ακούγονται στο έργο με την σύγχρονη μουσική που έγραψε εκείνος.
Σκηνοθετικό σημείωμα:
Η Οικογένεια στο σφυρί, όλα λεηλατούνται αφήνοντας πίσω ανυπολόγιστες ζημιές, σχέσεις. Δεσμοί αίματος στο βωμό του χρήματος, στην έλλειψη αγάπης, πατριαρχικές κοινωνίες που ευνουχίζουν τα μέλη χωρίς έλεος, αρσενικά που κλαψουρίζουν και ονειρεύονται πλούτη και αξιώσεις χωρίς καμία «αιδώ», γυναίκες που ανεξέλεγκτα δρουν για χάρη μιας ιδανικής και χωρίς κόπο ονειρεμένης ζωής. Οι ήρωες του έργου δεν αποσκοπούν στην αγάπη διότι δεν την έμαθαν, δεν θέλουν να εργαστούν διότι δεν μόχθησαν, περιφέρονται και αναζητούν την δική τους ταυτότητα σε ένα κόσμο χωρίς ηνία, υποταγμένοι και ανένταχτοι ταυτόχρονα ψάχνουν σανίδα σωτηρίας. Οι σκηνές του έργου ακροβατούν στον απόλυτο κυνισμό ,στη τρέλα, στο μελό, από το χυδαίο στην απόλυτη σιωπή και στην αγιότητα της ανθρώπινης ψυχής της λαβωμένης από την περιρρέουσα κοινωνική συνθήκη που την περιβάλλει κάθε φορά.
Ένκε Φεζολλάρι
Συντελεστές:
Μετάφραση: Αλέξανδρος Κοέν
Διασκευή-Σκηνοθεσία: Ένκε Φεζολλάρι
Δραματουργικοί Σύμβουλοι: Ναταλί Μηνιώτη, Κάτια Σωτηρίου
Σκηνικός χώρος-κοστούμια: Γιώργος Λυντζέρης, Madamme Pelagie
Art direction : Μαριάνθη Γραμματικού
Πρωτότυπη μουσική: Μάνος Αντωνιάδης
Βοηθός σκηνοθέτη: Φανή Παρλή
Φωτογραφίες-Trailer: Ελπίδα Μουμουλίδου
Επικοινωνία: Μαρία Κωνσταντοπούλου
Παίζουν:
Αθηνά Τσιλύρα
Χρήστος Μουστάκας
Μαρία Καρακίτσου
Βασίλης Τσιγκριστάρης
Νικόλας Φραγκιουδάκης
Λία Τσάνα
Ορνέλα Λούτη
Άντα Γιαννουκάκη
Στον Πολυχώρο Vault Theatre Plus, Μελενίκου 26, Γκάζι, Βοτανικός, 2130356472, 6949534889
