koukidaki: Το μυθιστόρημα της κας Έρσης

Στις 7 Ιουνίου η βιβλιοπαρέα της λέσχης ανάγνωσης της βιβλιοθήκης της Ορέστου συναντήθηκε για τελευταία φορά στο πλαίσιο μιας σειράς συναντήσεων του δεύτερου κύκλου για τις ανάγκες της φιλαναγνωσίας στα έτη 2017-2018. Το βιβλίο που επιλέξαμε για την αποχαιρετιστήρια συνάντηση ήταν «Το μυθιστόρημα της κας Έρσης» του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη που εκδόθηκε στην τελική του μορφή το 1966.

Το έργο δεν γίνεται εύκολα κατανοητό στον αναγνώστη, ο οποίος θα πρέπει να έχει εξοπλιστεί με υπομονή για να το ολοκληρώσει, γιατί ο συγγραφέας καταρρίπτει τους συνήθεις ρυθμούς αφήγησης και τις λογοτεχνικές συμβάσεις που ακολουθούν νόρμες και κανόνες. Το έργο είχε εκδοθεί το 1952 με άλλο τίτλο και διατηρεί στοιχεία της πρώτης γραφής από την παραθέριση του συγγραφέα στην Κασσάνδρα της Χαλκιδικής με τη σύζυγό του. Αυτή ήταν η πρώτη εξόρμηση του συγγραφέα μετά από τον περιορισμό του στην πόλη λόγω της Κατοχής και του Εμφυλίου πολέμου. Οι εντυπώσεις του συγγραφέα και ο ενθουσιασμός του καταγράφονται στις σελίδες του ημερολογίου του και δεσπόζουν στην περιγραφή του τοπίου και των στοχασμών του. Ο συγγραφέας εκστασιάζεται από το γυναικείο σώμα και επιστρέφει στις σκέψεις που του προξένησε η μεθυστική του εικόνα και εμπνέεται από τον γάμο του.

Επίσης αποτελεί μια ανάπλαση του μυθιστορήματος του Γ. Δροσίνη (1922) το οποίο δημιουργεί στον συγγραφέα την ανάγκη να συνομιλήσει με τον Joyce και τον Παπαδιαμάντη, αλλά και τα ομηρικά έπη, ώστε να χτίσει μια νέα λογοτεχνική πραγματικότητα στην οποία συνυπάρχουν όλες αυτές οι λογοτεχνικές αναγνώσεις. Απαξιώνει τον θάνατο, συστήνοντας να τον ζήσεις για να τον ξεπεράσεις.

Είναι δύσκολη για τον αναγνώστη η κατανόηση του έργου, αφού δεν υπάρχει γραμμική αφήγηση, τα γεγονότα δεν ακολουθούν μια χρονολογική σειρά αλλά καταργούν το πριν και το μετά. Διαβάζουμε πολλούς χαρακτήρες, αλλά κανένας από αυτούς δεν παρουσιάζεται ολοκληρωμένος. Η γραφή είναι συνειρμική, συχνά παρεκκλίνει από το κύριο θέμα και παρασύρεται σε νέους συνειρμούς. Το έργο θυμίζει να συμβαδίζει με τις διακηρύξεις του γαλλικού λογοτεχνικού ρεύματος Oulipo εργαστήρι δυνητικής λογοτεχνίας. Η αγάπη υπερισχύει της σάρκας. Η αγάπη και η αδελφότητα νοηματοδοτούν και συμπληρώνουν τις αξίες της γνώσης, της μάθησης, της ικανότητας του λόγου και της σοφίας. Ο Παράδεισος μπορεί να είναι ένας ζωντανός θάνατος, μια ευτοπία χωρίς ανησυχίες, σκέψεις μέσα στον επίγειο κόσμο. Το μυθιστόρημα της κας Έρσης είναι ένα έργο αναφοράς ως προς τη διαλεκτική σώματος και γραφής. Ας δούμε ορισμένα αποσπάσματα από το βιβλίο που επαληθεύουν όσα διατυπώθηκαν.

Σελ.42-43 «Αυτή ήταν η κα Έρση. Ίσως μια σταγόνα δροσιάς, οτιδήποτε το δεχόταν. Το είχε δηλώσει επίσημα. Μπροστά σε ιερείς και παιδιά που κρατούσαν αναμμένες λαμπάδες και γύριζαν γύρω γύρω σα να χόρευαν, συμπαρασέρνοντας κι αυτήν στο χορό, και πηδούσε αυτή που όλος ο κόσμος τη θαύμαζε, ρίχνοντάς την λιθάρια, βροχή από λόγια γλυκά. Έβλεπε την τελετή των γάμων της και το χέρι του ανδρός που την κράταγε, ώστε να μην πέφτει και τσακίζεται, εκεί που πηδούσε σα να ΄χε φτερά.» «Το θέλω, το δέχουμαι», απάντησε όταν την ρώτησαν. Αλλά τι την είχαν ρωτήσει; Όχι ότι συνήθως ρωτάν στους γάμους, αλλά αν παραδέχονταν να γίνει άλλο πράγμα απ’ ότι ήταν να μεταμορφωθεί. Κι όταν το δέχτηκε η πεταλούδα που ΄ταν στα μάτια της, σήκωσε τα φτερά της και ξεσκέπασε την στεγνή κοίτη τους, όπου σαν από θαύμα άρχισαν ν΄ αναβλύζουν αστείρευτα δάκρυα».

Σελ.108 Η κα Έρση ρώτησε τον κο Καλλιάδη-Ρούιτ Χόρα-Μητρόπουλο, πώς είναι δυνατό αυτός ένας αρχαιολόγος να ενδιαφέρεται και να ξέρει τόσο καλά των Χριστιανών; «Όλα είναι το ίδιο πράγμα», απάντησε, «προκειμένου περί δένδρων και υδάτων πηγιαίων και ποταμίων και όλων εν γένει των στοιχείων της φύσεως που χρησιμεύουν ως σημεία και μέτρα αντιλήψεως του χρόνου στον άνθρωπο, που φαντάζεται τον χρόνο να κυλάει, να περνάει, ξεχωρίζοντας το χτες από το σήμερα, ενώ στην ουσία τους όλες οι χρονικές μονάδες στις οποίες κατανέμουμε τον χρόνο, στέκουν αμετακίνητες στο διάστημα, πιο σταθερές από τις χιλιομετρικές στήλες.

Σελ.109 Θα βρεθούμε μπροστά σ’ έναν αμυγδαλεώνα υποδειγματικό, έναν τάφο χορταριασμένο, που στον ξύλινό του σταυρό μόλις διαβάζεται τα όνομα και μια παλιά του καιρού της Τουρκοκρατίας Εκκλησία, που γκρέμισε και οι πέτρες των τοίχων της σωριάστηκαν, δίπλα σχεδόν σε μια αρχαία κολόνα που ξεθάψανε από τη γης, μέσα από τα χωράφια.

Αντικρίζοντας την κατόπι στιγμή, τα ερείπια, η κα Έρση λαχτάρησε να ΄χε καιρό να τ΄αγκαλιάσει, να τα περιπλεχθεί σφιχτά, δίνοντας τα ζωή και από την περισσή λαχτάρα τα μάτια της γέμισαν δάκρυα. «Μη συγκινείστε κυρία μου», της είπε παρατηρώντας την ο Ρούιτ Χόρας, «δεν υπάρχει καμιά συμφορά που να μη φέρνει τα άνθη της, εντείνετε την προσοχή σας κι απ’ όλο αυτό το θέαμα, που ξετυλίγει μπροστά στα μάτια μας το τοπίο θ΄ακούστε, θ ΄αντιληφθείτε, με τα μυστικά της ψυχής σας αυτιά, εκείνα που δεν ξέρουμε που βρίσκονται και πολλές φορές τα βλέπουμε ν΄απομακρύνονται προσεχτικά στις άκρες των χεριών»

Σελ.356 Πώς να μην ερωτευθεί κανείς φτάνοντας στην Αθήνα, με μια από τις κόρες του αρχαίου της Βασιλιά, που όλες συμβόλιζαν το πιο χαριτωμένο πράγμα, τη δροσιά, είτε σαν υγρή σταγόνα, είτε σαν αεράκι που φυσά μ' ανάλαφρη φόρα, μετακινώντας αργά και σιγανά τα φύλλα από τις τριανταφυλλιές και τα λουλούδια. Εξηγώ πολλά πράγματα, ίσως μπορώ να πω όλη μου τη ζωή.

Έτσι σκέφτηκα γυρνώντας πίσω και βλέποντας τη γυναίκα μου. Αν δεν ήταν τόσο υπομονετική και στοργική, που να μπορεί να κρατά σ’ όλες τις ψυχικές διακυμάνσεις και περιπέτειές μου, υφαίνοντας και ξηλώνοντας τον ιστό της, σαν άλλη Πηνελόπη, δε θα ΄φθανα ποτέ πίσω, και τα οστά μου γυμνά, θ' άσπριζαν σε κάποια γης ή τα βάθη της θάλασσας, όπως υπέθετε ότι είχε συμβεί στον πατέρα του ο Τηλέμαχος πριν τον συμβουλεύσει η Αθηνά με τη σοφία της, να πάει να πληροφορηθεί ευρύτερα. Να ‘μαι λοιπόν τώρα πλαγιασμένος απάνω στο κρεβάτι, μέσα μέσα στην απέραντη γαλήνη της νυκτός, όπου τίποτα δεν μπορώ ν' αντιληφθώ με τις αισθήσεις μου και όλα τα ξέρω.

Σελ.357 Εκείνη τη στιγμή την είδα, πλημμυρισμένη από φως, σαν τα ωραιότερα αγάλματα της Ήρας που τα θαυμάζουμε εκτιμώντας το αρχαίο αθάνατο ελληνικό πνεύμα και τη σοφία με την οποία εξηγεί τα φαινόμενα του κόσμου και τη δημιουργία του, ανθρώπινα, όσο μπορούν να μας πληροφορήσουν οι αισθήσεις μας κι ο νους ταυτόχρονα, φτάνοντας στο μεγαλύτερο σημείο ακριβείας όσον αφορά την εκτίμηση των αποχρώσεων του φωτός, που μας κάνει και βλέπουμε.

Είν' αλήθεια ότι αργότερα η ανθρωπότητα, δεχομένη την αποκάλυψη του θείου Πνεύματος, όπως ολοκληρώθηκε με την έλευση επί γης του Υιού, του εν Ουρανοίς Πατρός, που σταυρώθηκε για τη Σωτηρία μας, διείδε τη θαυμαστή ενότητα του υπέρτατου κυρίου που κυβερνά όλο το σύμπαν, χάρις στη Μητέρα, Παρθένο Κόρη Αγία, Αγνή, Θεοτόκο Μαρία…

Σελ.98-99. «Ο Δροσίνης από σεμνότητα τάχα επιφυλάχτηκε να πει, όσα περισσότερα αισθάνθηκε γνωρίζοντας την ιδανική του κα Έρση, βλέποντάς την γυμνή; Ή είδε κανένας γυμνό το πρόσωπο που αγαπά ή όχι; Αν είδε υποχρεούται να μιλήσει, τη στιγμή που δοκιμάζει να ερεθίσει τη φαντασία μας με τέτοιες σκηνές. Αλλιώς η σιωπή του είναι ένοχη. […] Υποκρύπτει ότι κάτι άλλο αγαπάμε απ’ εκείνο που βλέπουμε και γνωρίζουμε. [….] Μια μέρα πηγαίναμε με τη βάρκα κι αυτή την φορά, φορώντας ένα σορτσάκι η κα Έρση, καθόταν στην πλώρη έτσι, που με την παραμικρή της κίνηση εγώ απ’ αντίκρυ, μπορούσα κάτι να υποκλέπτω, προχωρώντας σε αρκετό βάθος μέσα από το κοντό μαβί παντελονάκι με το βλέμμα. Εκεί στο βάθος νομίζω ότι διέκρινα μια μικρή ελιά. Όταν κατόπιν διαβάζοντας την Οδύσσεια, έφτασα στο μέρος όπου περιγράφεται το σπήλαιο των Νηρηίδων, στον μυχό του όρμου του Φόρκυνος, στην Ιθάκη, όπου μεταφέρουν και εναποθέτουν, βυθισμένο σε ύπνο, τον πολύπλαγκτο ήρωα οι Φαίακες, ταύτισα απόλυτα μέσα μου την ελιά της κας Έρσης, με την τανύφυλλον ελιά που αναφέρεται ότι υψωνόταν μπροστά στην σπηλιά, καλύπτοντας με τη σοφία και ειρήνη των φυλλωμάτων της, την ανοικτή είσοδο στον εσωτερικό βαθύ μέσα στη γη χώρο που ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Πορφύριος εξηγεί ως σύμβολο θρησκευτικό του κόσμου».

Ο Πεντζίκης γεννήθηκε το 1908 στη Θεσσαλονίκη και υπήρξε γιος του Γαβριήλ Πεντζίκη και Μαρίας Ιωαννίδου και αδελφή του ήταν η ποιήτρια Ζωή Καρέλλη. Στα δεκατέσσερά του συνέταξε μια παγκόσμια γεωγραφία η οποία αρχικά εγκρίθηκε, αλλά ανακλήθηκε όταν έγινε γνωστή η ηλικία του συγγραφέα. Σπούδασε φαρμακευτική, ιατρική και βοτανολογία στη Γαλλία. Ανέλαβε το φαρμακείο του πατέρα του, το οποίο στις απογευματινές ώρες μετέτρεπε σε εντευκτήριο. Η επίσκεψή του το 1933 στο Άγιο Όρος του ενέπνευσε την ενασχόληση με την ζωγραφική. Το 1935 δημοσίευσε το ποίημα «Η γυναίκα που προπονείται στο κολύμπημα» στο περιοδικό τρίτο μάτι, ιδρυτικό μέλος περιοδικού Κοχλίας. Δημοσίευσε μελέτες και εξέδωσε μυθιστορήματα και πεζογραφήματα. Ανήκει στην ομάδα των συγγραφέων που έμειναν γνωστοί ως η Σχολή της Θεσσαλονίκης, στην οποία όχι μόνο ξεχώρισε, αλλά και ξεπέρασε τη φήμη των ορίων της. Ήταν μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών και βραβεύτηκε με πολλά βραβεία μεταξύ των οποίων το Palmes Academiques(1951), το Α κρατικό βραβείο μυθιστορήματος(1984), το βραβείο του υπουργείου πολιτισμού(1987), Χέρντερ Βιέννης(1989).

Μια σφαιρική εκτίμηση για τα έργα του. Οι πλοκές κινούνται μεταξύ φανταστικού και πραγματικού και τα κείμενά του υπόκεινται σε διαρκή επεξεργασία. Επίσης ενδιαφέρεται για την αρχιτεκτονική του κειμένου, χρησιμοποιεί πρωτοποριακές τεχνικές και μεθόδους και ιδιαίτερα τον εσωτερικό μονόλογο και τη συνειρμική γραφή. Ο ίδιος θέλοντας να σατιρίσει την περιπαικτική του διάθεση και την καυστική του στάση αποκαλούσε τον εαυτό του «παιζο-γράφο». Συχνά πετυχαίνει να αντικαθιστά τις λέξεις νοήματα με τις λέξεις αισθήσεις. Παντρεύει την παράδοση με τη νεωτερικότητα, αντλεί πληροφορίες από την αρχαία και τη βυζαντινή ιστορία, τη δημοτική παράδοση και θαυμάζει τον Καρκαβίτσα, γιατί αξιοποιεί τις παραδόσεις του τόπου μας. Διαβάζει πατερικά κείμενα, τα συναξάρια και επισκέπτεται συχνά το Άγιο όρος.

Το 1988 αναγορεύεται επίτιμος διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ. Πέθανε από ανακοπή καρδιάς το 1993 και ενταφιάστηκε στην Ορμύλια Χαλκιδικής. Ορισμένα από τα έργα του: Ο πεθαμένος και η Ανάσταση(1987), Πραγματογνωσία και άλλα επτά κείμενα μυθοπλασίας νεωτερικής, Βορυφρύνη, Αρχιτεκτονική της σκόρπιας ζωής και άλλα μεταγενέστερα κείμενα(1987), Προς εκκλησιασμό(1970), Συνοδεία(1971), Ομιλήματα(1992), Παλαιότερα ποιήματα και νεώτερα πεζά(1988).