Λογοτεχνικά είδη

Σε μια εποχή που οι μισοί διαβάζουν ή δηλώνουν φιλαναγνώστες και οι άλλοι μισοί κριτικογραφούν -άρα και οι άλλοι μισοί διαβάζουν, επομένως όλοι- σκέφτηκα να συλλέξω σε μια μεριά τα λογοτεχνικά είδη που γνωρίζω/αναγνωρίζω αλλά και τα υπόλοιπα που προέκυψαν ως υποκατηγορίες ή προσδιορίστηκαν μέσα από τούτη τη διαδικασία, γιατί όσο κι αν φαίνεται απλό δεν είναι ενώ όσο εμβαθύνει κανείς στη μελέτη τόσο ανακαλύπτει.

Προσπαθώντας να μείνω φειδωλή σε λέξεις αλλά πλούσια σε ουσία, χωρίς περιττολογίες δηλαδή, αναφέρω στα γρήγορα ότι όσο κι αν ήθελα να δημιουργήσω μια λίστα με ακρίβεια και σαφήνεια, απαριθμώντας τα είδη, έμπλεξα σε δαιδαλώδεις κατηγορίες, υποκατηγορίες, ορισμούς και τελικά αφέθηκα στην απλή αναφορά του θέματος παρά στην αναλυτική προσέγγιση. Έτσι κι αλλιώς πάντα πίστευα ότι το διαδίκτυο δεν ενδείκνυται για μεγάλα κείμενα με πολλά λόγια. Εξάλλου, ακόμα μαθαίνω κι εγώ -μου πέρασε από το νου ότι θα φαινόταν κάπως "δασκαλίστικο" το σύνολο.


Κατά την άποψή μου, μπορούμε να δεχτούμε ως σημαντικότερο διαχωρισμό των λογοτεχνικών συνθέσεων την πεζογραφία και την ποίηση και με βάση αυτή τη διχοτόμηση να αναπτύξουμε τα είδη.

Είμαι σίγουρη ότι κάτι γενικές κατηγορίες όπως: διήγημα, νουβέλα, μυθιστόρημα, τις γνωρίζετε όλοι. (Ο Αδαμάντιος Κοραής ήταν αυτός που πρωτοχρησιμοποίησε την λέξη μυθιστόρημα.) Εν τάχει λοιπόν, το διήγημα είναι λογοτεχνικό κείμενο σύντομης έκτασης (ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης είναι πει ότι ως διήγημα ορίζεται το έργο που μπορεί να ολοκληρωθεί σε μία ανάγνωση). Το μυθιστόρημα είναι το εκτενέστερο όλων των αφηγηματικών ειδών με πλούσια ιστόρηση και συνδυασμό μύθου και πραγματικότητας. Αφορά πολλούς χαρακτήρες (αντιθέτως στο διήγημα συναντάμε πολύ λίγα πρόσωπα, ίσως μόνο ένα) και ενδέχεται να περιλαμβάνει διάφορα άλλα λογοτεχνικά είδη όπως: βιογραφία, έπος, ρητορεία, εθνογραφία, τραγωδία, κωμωδία, ηθογραφία, ειρωνεία, μεταφορά, φαντασία, αλληγορία, σάτιρα...

Ξέρω τι σκέφτεστε τώρα. Η ερώτηση που σχηματίζεται αυτόματα είναι αν υπάρχει κατηγορία λογοτεχνικού είδους «μεταφορά» ή «ειρωνεία». Παρόλο που στο μυαλό ενός μέσου βιβλιόφιλου κάτι τέτοια είδη εκλαμβάνονται ως χαρακτηριστικά ενός έργου, δεν είναι ακριβώς έτσι. Εξού και η πολυπλοκότητα που ανέφερα παραπάνω, εξού και η βιβλιογραφία που σας δίνω παρακάτω. Αναζητώντας την «άκρη» διάβασα πολλά ηλεκτρονικά βιβλία, μελέτες και δοκίμια -λογοτεχνικά είδη και αυτά- κάποια εκ των οποίων μου φάνηκαν μπερδεμένα, ασαφή και πολυσέλιδα, άρα δυσκολοδιάβαστα, ενώ άλλα ήταν ξεκάθαρα, καλογραμμένα, εστιασμένα στο θέμα τους και εμπλουτίζουν τις βιβλιοθήκες μας με αληθινή, ξεκάθαρη γνώση από ανθρώπους που την κατέχουν και είναι σε θέση να τη μοιραστούν.

Επιστρέφοντας στην τριάδα (διήγημα, νουβέλα, μυθιστόρημα) η νουβέλα είναι το πιο «ζόρικο» σε προσδιορισμό είδος καθώς διαθέτει τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν και τα δύο άλλα είδη σε μια μέση έκταση· ούτε σύντομη όσο ένα διήγημα, ούτε εκτεταμένη όσο ένα μυθιστόρημα. Μπορεί να διαθέτει πλοκή -που στο διήγημα δεν είναι απαραίτητη- όμως να περιμένετε περισσότερη έμφαση στα ψυχογραφήματα των χαρακτήρων ή την ηθογραφία. Στο γουίκι πίντια κάνουν έναν διαχωρισμό με βάση τις σελίδες (ως 100 σελίδες το διήγημα, ως 300 η νουβέλα και από κει και πάνω μυθιστόρημα) με τον οποίο διαφωνώ κάθετα γιατί το μέγεθος των σελίδων διαφέρει από βιβλίο σε βιβλίο και από εκδότη σε εκδότη -μη μιλήσω για το μέγεθος της γραμματοσειράς! Θα βόλευε να τα διαχωρίζαμε με βάση τον αριθμό των λέξεων ή κάτι άλλο πιο συγκεκριμένο, αλλά δε συνάντησα κάποιο τέτοιο κριτήριο στη βιβλιογραφία.

Άραγε το παραμύθι είναι λογοτεχνικό είδος; Φυσικά και είναι, και μάλιστα οι μύθοι και οι παραβολές είναι τα γοητευτικότερα παραμύθια για ενήλικες! Διαχωρίζοντας το ένα από το άλλο, ο μύθος περιέχει αλληγορική αφήγηση όπου κυρίαρχο λόγο έχουν ζώα και φυτά ενώ στην παραβολή κυρίαρχο λόγο έχουν άνθρωποι (αλληγορία και δίδαγμα συναντάμε και στα δύο).

Περισσότερα:
Το δοκίμιο, κείμενο μέτριας έκτασης, διαθέτει καλλιεργημένο ύφος με το οποίο ο συγγραφέας προσεγγίζει θεωρητικά ένα κοινωνικό, φιλοσοφικό, φιλολογικό ή ιστορικό θέμα.
Οι επιγραφές είναι ολιγόστιχα έμμετρα ή πεζά κείμενα που αναγράφονται πάνω σε πράγματα όπως δώρα, ταφόπετρες, κ.ά.
Υποκατηγορία της βιογραφίας είναι η αυτοβιογραφία.

Ως διαφοροποιήσεις στην ποίηση συναντάμε τον ελεύθερο στίχο, το πεζό ποίημα (στα δικά μου κείμενα το λέω πεζοποίηση), την καθαρή ποίηση, τη μαντινάδα, το χαϊκού κ.ο.κ.

Μη παραλείπουμε το θέατρο, το διάλογο και το σενάριο ενώ μεγάλο κεφάλαιο στα λογοτεχνικά είδη είναι και τα κόμικς (graphic novels), τα σονέτα, οι ραψωδίες, οι μπαλάντες, οι επιτάφιοι λόγοι και πάει λέγοντας.

Είμαι σίγουρη ότι καταλάβατε την «παγίδα» της κατηγοριοποίησης ή του διαχωρισμού των ειδών οπότε ας είμαστε σίγουροι ότι τα γνωρίζουμε όλα κι ας αφήσουμε τους δημιουργούς να γράφουν συνδυάζοντάς τα. Στην τελική, μας ενδιαφέρουν τα καλά έργα (παρά οι υπερακριβείς λεξικοποιήσεις) ενώ η γλώσσα είναι ζωντανή κι αυτό που σήμερα μπορεί να προσδιοριστεί με έναν τρόπο, αύριο ενδέχεται να ονομάζεται με κάποιον άλλο ενώ συνεχώς εισέρχονται νέες λέξεις και χαρακτηρισμοί -κυρίως λόγω της τεχνολογικής εξέλιξης- οπότε κάθε προσπάθεια καταγραφής και αποσαφηνισμού του θέματος τώρα είναι καταδικασμένη να προκύψει ελλιπής ή ατελής κάποια στιγμή μελλοντικά.

Ήδη έχω συναντήσει όρους, χαρακτηρισμούς και είδη (όπως: μονογράφημα, αντιμυθιστόρημα, αντιλογία, αφιέρωμα) που δεν αναφέρονται στη βιβλιογραφία όμως χρησιμοποιούνται!

📕 Διαβάστε ή κατεβάστε και κρατήστε για πάντα τα ακόλουθα ηλεκτρονικά βιβλία:

Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, Ιωάννης Παρίσης, Νικήτας Παρίσης

Ο λογοτεχνικός γραμματισμός στην πεζογραφία, Μαρία Παπαλεοντίου

Ιστορία και θεωρία των λογοτεχνικών ειδών και γενών, Κατερίνα Καρακάση, Μαρία Σπυριδοπούλου και Γιώργος Κοτελίδης

Ελληνική λογοτεχνία και ρητορική, Αδαμάντιος Κρασανάκης

Extra-δάκι:

Ο Πέτρος Μυλωνάς έγραψε ένα ιδιαίτερο άρθρο για το ύφος όπου απαριθμεί όλα τα είδη του (μια όχι και τόσο απλή εργασία που αν είστε βιβλιοκριτικός επιβάλλεται να διαβάσετε γιατί θα σας κατατοπίσει -από τη μια- ενώ θα σας ανοίξει τους κριτιριακούς σας ορίζοντες -από την άλλη).