Κώστα Βάρναλη
Στις 1 Φεβρουαρίου 2018 συναντηθήκαμε τα μέλη της φιλαναγνωσίας στη βιβλιοθήκη της Ορέστου να συζητήσουμε για ένα βιβλίο ευανάγνωστο, ευχάριστο και σύντομο που έδεσε με τον διαθέσιμο χρόνο που είχαμε για την ανάγνωσή του. Πρόκειται για την αληθινή απολογία του Σωκράτη κατά τη βαρναλική εκδοχή. Είναι ένα βιβλίο που προσφέρεται για πολλαπλές αναγνώσεις και συζητήσεις, γιατί καυτηριάζει την ανισότητα στις κοινωνικές τάξεις, την κοινωνική εκμετάλλευση των απονήρευτων πολιτών από τους επιτήδειους γλωσσοπλάστες και τους έχοντες πολιτική εξουσία.
Ο τίτλος απολογία θα μπορούσε να ειπωθεί πιο εύστοχα και ως κατηγορία, αφού επί της ουσίας ο Σωκράτης εδώ κατηγορεί παντός είδους υπευθύνους που οδήγησαν την αθηναϊκή κοινωνία σε ηθική κρίση και οικονομική παρακμή. Θίγονται κοινωνικά ζητήματα αλλοτρίωσης της ατομικότητας μέσα στο κοινωνικό σύνολο το οποίο επιβάλλει την κυρίαρχη πολιτική ιδεολογία και αποδυναμώνει την κριτική σκέψη των πολιτών ως αυθύπαρκτες οντότητες. Ο Σωκράτης του Βάρναλη εντοπίζει τη ρίζα του κακού στις πολιτικές σκοπιμότητες και στα συμφέροντα όσων γίνονται αγωγοί ιδεολογιών φιλοσοφικών και θρησκευτικών συστημάτων. Εν αντιθέσει, ο πλατωνικός Σωκράτης αγαπά το δίκαιο, την υπερβατική αλήθεια των ιδεών του και έχει μια εσωτερική δύναμη που τον βοηθά να ξεχωρίζει το κακό από το καλό, το δαιμόνιο. Στον Πλάτωνα ο Σωκράτης συγχωρεί τους δικαστές, γιατί θεωρεί ότι εν αγνοία τους διαπράττουν αυτές τις καταδικαστικές αποφάσεις εις βάρος του, όπως πίστευε και ο Χριστός, και ο Σωκράτης εκεί νιώθει την ανάγκη να απολογηθεί. Το έργο του Βάρναλη ξεκίνησε ως ιδέα το 1924 όταν ο ποιητής διάβαζε την απολογία του Σωκράτη, ολοκληρώθηκε στα 1931 και στα 1932 το εξέδωσε. Ο ποιητής έχει συγγράψει και άλλα κείμενα κοινωνικής ουσιαστικά κριτικής, όπως, Το φως που καίει, ο λαός των Μουνούχων, ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική, Σκλάβοι πολιορκημένοι.
Ιδιαίτερα επίκαιρη είναι η φράση που διατυπώνει ο ποιητής: «Δικιά σας η πατρίδα, μα τίποτα δικό σας μέσα σ’ αυτήνε: χωράφια και παλάτια, καράβια και χρήμα, θεοί και εξουσία, σκέψη και θέληση -όλα ξένα!» Η διαχρονικότητα του νοήματος μας απασχόλησε στη συνάντηση φιλαναγνωσίας και μιλήσαμε για την εγρήγορση των ανθρώπων και την ικανότητά τους να αντιλαμβάνονται τα σημεία των καιρών. Επίσης σχολιάσαμε για την καλλιέργεια της συνείδησης που διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο και παρατηρήσαμε ότι υπάρχει μια συγκεκριμένη μερίδα ανθρώπων με ανοιχτούς τους αισθητήρες σε πνευματικές αναζητήσεις, οι οποίοι αυτοβελτιώνονται και οι ίδιοι πάλι ευαισθητοποιούνται σε κοινωνικά ζητήματα.
Ακόμη ξεχωρίσαμε ορισμένα χωρία τα οποία και διαβάσαμε. Παραθέτω και μοιράζομαι μερικά από αυτά μαζί σας: Ο Βάρναλης δια στόματος του Σωκράτη δεν διστάζει να θίξει ορισμένες αδυναμίες της αθηναϊκής δημοκρατίας. Σελ.58: «Όσοι γίνονται επικίνδυνοι για τη δημοκρατία, τους εξοστρακίζουν». Σελ.59: «Δε φοβηθήκατε το Σωκράτη, μα θελήσατε να φοβίσετε τους άλλους με τον θάνατό του». Σελ.60: «Ο κοσμάκης στέκεται στη μέση και πλερώνει τα σπασμένα. Για να μην καταλαβαίνει και να μην αντιστέκεται, του λέτε ψέματα και τόνε φοβερίζετε. Η δημοκρατία σας είναι μασκαρεμένη τυραννία».
Σελ.70: «Έδερνα με το μπαστούνι μου τα στάχια και τα ’στρωνα χάμου. Έτσι ξεθύμαινα και ξεχνούσα, πως μήτ’ εγώ θα γίνω παιδί, μήτε και σεις άνθρωποι». Σελ.72: «Βγάνω φτερά, της τσιμπάω το μπράτσο και δρόμο! Αν δεν με βρίσει πρωί, πρωί, θα ΄μαι ξυνισμένος και άκεφος όλη μέρα!» Σελ.74: «Ποτέ μου δε πήγα να ψηφίσω να διαλέγω μοναχός μου ποιος κλέφτης θα με κλέβει». Σελ.75: «Ήμουνα κι εγώ ένας από τους σοφιστάδες! Το ΄χω βάρος στην ψυχή μου, που κοροϊδεύοντας τη θεατρική τους ρητορεία, χτύπησα μαζί και τις μεγάλες τους αλήθειες».
Αναφέρεται στους ποιητές και την τέχνη τους. Σελ.78: «Κει που περπατάνε… […] ...σταματάνε ξαφνικά, γουρλώνουνε τα μάτια, και κοιτάζουνε τ΄ άστρα μέρα μεσημέρι. Κείνη τη στιγμή κατεβαίνουν άγγελοι των Θεών. Εκεί μεθάνε και εδώ χρησμολογούνε. Με τα μάγια των στίχων μας λυτρώνουν από τα δεσμά της ματαιότητας. Αυτοί δίνουν αιωνιότητα σ’ ότι αγγίξουνε με την πνοή τους. Χάρη σ’ αυτούς γίνεται καλύτερος ο κόσμος και βασιλεύουν στη γη η ψυχή κι ο Θεός!»
Σελ.79: «Ξέρεις, από σήμερα είμαι ο μεγαλύτερος άνθρωπος στον κόσμο. Και συ, που μ΄ είχες του μπάτσου και του κλώτσου! Μ’ ανεβάσανε στο θέατρο! Έτριψε τα μάτια της, στάθηκε λίγο, για πρώτη φορά στη ζωή της μ’ αγκάλιασε, με φίλησε και μου πε: Χρυσό μου! Ως το πρωί μετάνιωσε: Κοίταξε να βρεις καμιά δουλειά, να διοριστείς και να τα αφήσεις αυτά... […] γεροπαραλυμένε... [...] ...αγράμματε!
Μέσα από την επαναστατική και ανατρεπτική ματιά του Βάρναλη ζωντανεύουν οι ιστορικές και φιλοσοφικές μορφές της ελληνικής ιδεαλιστικής παράδοσης και αποκτούν μια πιο ανθρώπινη υπόσταση υπό το πρίσμα της νατουραλιστικής θέασης του ποιητή. Ο Βάρναλης γράφει με πολύ δυνατό και έντονα ορμητικό λόγο και μιλάει μέσα από την ποιητική του τέχνη με αυθεντική φωνή και σαρκαστική γλώσσα σαν να έχει ηθικό χρέος για την πνευματική κληρονομιά της πατρίδας μας. Κλείνω την περιήγησή με ένα απόσπασμα από τα πιο επαναστατικά κομμάτια του: «Δε δίνω λέξεις παρηγόρια, δίνω μαχαίρι σ΄ ολουνούς. Καθώς το μπήγω μεσ’ στο χώμα, γίνεται φως, γίνεται νους. Άκου πως παίρνουνε οι αγέρες χιλιάδων χρόνων τη φωνή! Μέσα στο λόγο το δικό μου, όλ΄ η ανθρωπότητα πονεί.»
Βιογραφικά του ποιητή: Γεννήθηκε στον Πύργο της Ανατολικής Ρωμυλίας της Βουλγαρίας το 1894 και έζησε το κλίμα του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897. Σπούδασε φιλολογία στην Αθήνα και διετέλεσε καθηγητής μέσης εκπαίδευσης. Παράλληλα, το 1919, παρακολούθησε στο Παρίσι μαθήματα φιλοσοφίας και κοινωνιολογίας. Προσχώρησε στον μαρξισμό και στον διαλεκτικό υλισμό. Το 1956 τιμήθηκε από την εταιρεία Ελλήνων λογοτεχνών και το 1959 κέρδισε το βραβείο Λένιν. Συνεργάστηκε με περιοδικά και εγκυκλοπαίδειες στη διάρκεια του βίου του. Πέθανε στις 16 Δεκεμβρίου του 1974.
Το βιβλίο του Κώστα Βάρναλη, Η αληθινή απολογία του Σωκράτη, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέρδος. Περισσότερα για το βιβλίο θα βρείτε εδώ.
Οι πλαγιογραμμένες φράσεις είναι αποσπάσματα του βιβλίου.
Οι πλαγιογραμμένες φράσεις είναι αποσπάσματα του βιβλίου.
