Στον Α.Π.
Πρόκειται για ένα έργο, κατά παραγγελία, το οποίο ο Θ. Σ. Έλιοτ συνέγραψεν, το 1935, ο Γ. Σεφέρης μετέφρασεν, το 1963 -χρονιά που τιμήθηκε και με το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας-, οι εκδ. Ίκαρος εξέδωσαν την ίδια χρονιά… και τέλος έπεσε στα χέρια των συγχρόνων μας… Ο πρωτότυπος τίτλος είναι Murder in the Cathedral, η μετάφραση του Σεφέρη το λέει Φονικό στην Εκκλησιά, ενώ ο τίτλος της παράστασης πάρθηκε από μια φράση του ίδιου του Eliot, όταν του ζήτησαν να περιγράψει το τί λέει το έργο του. «Ένας άνθρωπος γυρίζει στην πατρίδα του προβλέποντας ότι θα τον σκοτώσουν· και τον σκοτώνουν» (μτφρ. Γ. Σεφέρη). Φυσικά για την παράσταση άλλαξε και αυτό κάπως και έγινε «Ένας άνθρωπος επιστρέφει στην πατρίδα του πιστεύοντας ότι θα τον σκοτώσουν και τον σκοτώνουν».
Έργο κατά παραγγελία για τον μεγάλο βάρδο T.S.Eliot αλλά και το πρώτο του ολοκληρωμένο θεατρικό. Του ζητήθηκε να γράψει ένα θεατρικό για να ανέβει στις γιορτές του Καντέρμπουρι· αυτός, πιστός στις ποιητικές αρχές του, έγραψε περισσότερο ένα ποιητικό όραμα, σε στίχους ως επί το πλείστον, με θέμα την επιστροφή του Θωμά Μπέκετ, επισκόπου του Καντέρμπουρι, το Δεκέμβρη του 1170 και την δολοφονία του από τέσσερις ιππότες, προπαραμονή Χριστουγέννων του 1170, μέσα στην ίδια του την εκκλησία.
Φυσικά η περίπτωση Θωμά Μπέκετ δεν είναι και τόσο απλή. Περισσότερο θα χαρακτηριζόταν «ιδιαίτερη» περίπτωση. Δίχως να θέλουμε να κουράσουμε τους αναγνώστες, οφείλουμε να πούμε δυο-τρία ιστορικά δεδομένα γι’ αυτή την προσωπικότητα. Αφενός για να βάλουμε τον αναγνώστη μας στο πνεύμα της παράστασης, αφετέρου γιατί, όσο κι αν ο άλλος μεγάλος, δικός μας, βάρδος επιμένει στην εισαγωγή του πως δεν πρέπει να δούμε το έργο ως ιστορικό -φράση που την ξεσηκώνει από τον Eliot- το τέλος του, ως προς το βιβλίο, δεν μας αφήνει και πολλά περιθώρια να μην το δούμε και ως τέτοιο!
Ο Θωμάς Μπέκετ ήταν αδελφικός φίλος του Ερρίκου Β΄ του Πλανταγενέτη. Μεγαλωμένοι μαζί, καίτοι κάποια χρόνια μεγαλύτερος ο Θωμάς, τους έδενε στενή φιλία σε διασκεδάσεις και κραιπάλες. Όταν ανέβηκε στον θρόνο ο Ερρίκος χρήζει τον φίλο του καγκελάριο και λίγο αργότερα αρχιεπίσκοπο της Καντερβουρίας. Αμέσως ο Θωμάς απαρνιέται τους άλλους τίτλους του και τα εγκόσμια αξιώματα και αφιερώνεται σε όσους τον έχουν ανάγκη αλλά και στην κατάλυση της κοσμικής εξουσίας υπέρ της εκκλησιαστικής. Αυτό εξοργίζει τον βασιλιά, γεγονός που αναγκάζει τον Θωμά να αυτοεξοριστεί στη Γαλλία. Μετά την επιστροφή του, ύστερα από επτά χρόνια, στην Καντερβουρία δολοφονείται από απεσταλμένους ιππότες του βασιλιά. Γίνεται μάρτυρας μετά θάνατον, αγιοποιείται και κοσμεί το πάνθεο των αγίων της δυτικής εκκλησίας.
Πρόκειται για ένα μεστό έργο, γεμάτο κοινωνικές, θεολογικές και πολιτικές αναφορές. Πως αλλιώς θα μπορούσαν να δικαιολογηθούν τα μεγάλα χορικά από γυναίκες της Καντερβουρίας, το κήρυγμα του Μπέκετ στο ιντερλούδιο και οι πειρασμοί του αλλά και οι απολογίες των ιπποτών μετά την δολοφονία, προς το κοινό. Ο άξονας του όμως είναι μάχη του ανθρώπου με το αδιαχώριστο κακό. Ήτοι ένα έργο με βάση τον Άνθρωπο και την πάλη με τον εαυτό του (δεν τολμάμε να γράψουμε με το Είναι του για εκείνη την εποχή στην οποία αναφέρεται το έργο, πλην όμως κάτι τέτοιο θέλει να πετύχει ο Eliot, φέρνοντας αυτή την ιστορία ως σχήμα στις μέρες του). Μια πάλη που έξυπνα ο Eliot την έχει περάσει και στον χορό, που μιλάει περισσότερο ψυχικά, αντανακλώντας ιδέες και συναισθήματα του ίδιου του Θωμά Μπέκετ. Πάλη που γίνεται ορατή με τους πειρασμούς που καταφθάνουν και επιχειρούν να αποπροσανατολίσουν τον Θωμά σχετικά με την απόφασή του να επιστρέψει και να παραμείνει με το ποίμνιό του. Μια πάλη που μετά και το ιντερλούδιο αποτελεί πλέον θέση του Θωμά, προκειμένου να μην κάνει πίσω άμα τη εμφανίσει των ιπποτών και να τους αφήσει να τον δολοφονήσουν.
Γιατί όμως όλ’ αυτά; Για να θυσιαστεί και να δοξαστεί ως μάρτυρας; Για να αποδείξει πως ως μεγαλόσχημος κληρικός δεν εγκαταλείπει την θέση που του έδωσε ο ίδιος ο βασιλιάς και θα την προασπίσει με προσευχές; Για να υποκύψει μπρος στο θέλημα του Θεού, που είναι πάνω από το θέλημα το δικό του και του βασιλιά; Ακριβώς για όλ’ αυτά και για πολλά άλλα. Κυρίως όμως για να αποδείξει ο Θωμάς με την στάση του και πέραν της εσωτερικής του πάλης και των δαιμόνων του πως ο Θεός και η εκκλησία βρίσκονται πάνω από τις ανθρώπινες βουλές και αδυναμίες -του ιδίου και του βασιλιά. Ο καταλυτικός ρόλος του χορού, που εδώ μας φέρνει στο μυαλό τις τραγωδίες του Αισχύλου, ως πάσχων σώμα σε αντιδιαστολή με την πάσχουσα ψυχή του Θωμά, λειτουργεί πάνω μας, ως αναγνώστες και θεατές, καταλυτικά, προκειμένου να καταλάβουμε την διαφορά που θέλει να μας περάσει ο Eliot. Γι’ αυτό και οι λόγοι σε πεζό κείμενο στο τέλος των ιπποτών που θέλουν να μας βγάλουν από αυτό το δίπολο, επαναφέροντάς μας στην πραγματικότητα. Ενώ η «έξοδος» του χορού με το εξόδιο άσμα μας «προφητεύει» τι θα συμβεί και πως κρίνει ο κόσμος των αγαπημένο Θωμά.
Φυσικά, σχεδόν όλα από τα παραπάνω έχουν πάει περίπατο στην συγκεκριμένη παράσταση. Οι συντελεστές της την ονομάζουν «Μεταγραφή του Murder in the Cathedral του T.S.Eliot στη μετάφραση του Γιώργου Σεφέρη από την Ιόλη Ανδρεάδη και τον Άρη Ασπρούλη». Μάλλον ο όρος είναι λάθος αφού «μεταγραφή» είναι άλλο πράγμα (βλ. Λεξικό της νέας Ελληνικής γλώσσας, Γ. Μπαμπινιώτη). Ίσως να εννοούσαν διασκευή, ίσως πάλι απόδοση, μπορεί και μετάφραση. Απ’ την άλλη όμως, δεν μπορεί να είναι και κάτι από τα τελευταία αφού έχουν χρησιμοποιήσει πάρα πολύ την μετάφραση του Σεφέρη. Και πάμε παρακάτω…
Μας ενημερώνουν πως εστιάζουν στην εποχή που αναφέρεται το έργο. Σε μια εποχή που πάσχει και νοσεί γι’ αυτό και χρειάζεται τον καθαρμό, την θυσία, ένα θύτη, ένα θύμα. Γι’ αυτό και το ξανάγραψαν για δύο ρόλους· γι’ αυτόν που λατρεύει και γι’ αυτόν που λατρεύεται. Κάτι τέτοιο φάνηκε κάπως πάνω στη σκηνή. Δεν θα μπορούσε όμως να πυκνώσει το έργο ποτέ και να συμπεριλάβει όλα τα αρχικά του δεδομένα με τέτοιο τρόπο. Και φυσικά αυτή που λατρεύει είναι η κ. Πατεράκη επί του προκειμένου, ενώ αυτός που λατρεύεται είναι ο κ. Νανούρης. Απ’ την άλλη, αυτό το σχήμα μπορεί να λειτουργήσει και αντιστρόφως ανάλογα. Αυτός που λατρεύεται θυσιάζεται γι’ αυτήν που τον λατρεύει, ενώ εκείνη που λατρεύει βιώνει μια μόνιμη εν ζωή θυσία αναμένοντας επτά χρόνια τον λατρεμένο. Ως σχήμα ιδεατό είναι πολύ πετυχημένο. Ως πράξη όμως δεν φάνηκε να λειτουργεί.
Η αλήθεια είναι πως το βάρος της παράστασης πέφτει στην κ. Πατεράκη η οποία τα καταφέρνει πάρα πολύ καλά σ’ αυτόν τον δύσκολο ρόλο, προκειμένου να παίξει περίπου εννιά διαφορετικούς ρόλους πάνω στην σκηνή, με βάση το αρχικό έργο. Γιατί, αφενός δεν μπορείς να θες να κάνεις αυτά που λες, διατηρώντας σε πολλά σημεία την μετάφραση του Σεφέρη και να βάζεις το ίδιο πρόσωπο να αναλάβει κάτι τέτοιο με απόλυτη επιτυχία. Η κ. Πατεράκη βρέθηκε να κάνει τον Χορό, τον Αγγελιοφόρο, τους Πειρασμούς, τους Ιερείς και τέλος τους Ιππότες. Κι αν αυτά δεν έπρεπε να διαχωριστούν με βάση την «μεταγραφή», παραμένοντας στην μετάφραση Σεφέρη, σε πολλά σημεία ήταν από ευδιάκριτα έως κατάδηλα. Στα θετικά ήταν πως η κ. Πατεράκη, μένοντας στο κείμενο Σεφέρη, κατάφερνε να αποδώσει την ποιητικότητα αυτού του κειμένου τόσο χαρακτηριστικά, που έκανε και τους θεατές να αντιλαμβάνονται με μεγαλύτερη ευκολία και το τι ένοιωθε και το τι έλεγε. Κάτι για το οποίο αντιθέτως ο κ. Νανούρης δεν μας έπεισε ούτε δευτερόλεπτο. Ούτε με την κίνηση ούτε με τον λόγο του. Σε πολλά σημεία φαινόταν να μην καταλάβαινε κι ο ίδιος τι έλεγε ακριβώς. Γεγονός που τον έκανε να φαίνεται πως δεν αισθανόταν μήτε το παραμικρό σε σχέση με τον ρόλο του.
Παραμένει απορίας άξιον γιατί επιμένουν οι σκηνοθέτες και λοιποί συντελεστές να ανεβάζουν έργα σε διασκευές -γιατί κάτι τέτοιο ήταν κι ετούτο- δίχως να έχουν δοκιμαστεί ξανά και ξανά στα πρωτότυπα. Δίχως να έχουν πάει το πρωτότυπο λίγο παραπέρα με βάση το ίδιο το έργο…
Άθ.Λι-ος
Για την παράσταση, Ένας άνθρωπος επιστρέφει στην πατρίδα του πιστεύοντας ότι θα τον σκοτώσουν και τον σκοτώνουν, σε σκηνοθεσία Ιόλης Ανδρέαδη. Πρωταγωνιστούν: Ρούλα Πατεράκη, Γιώργος Νανούρης. Στο Υπόγειο του Θεάτρου Τέχνης Κάρολος Κουν.
