Ο Ουμπέρτο Έκο, λίγο πριν τα πενήντα του χρόνια, γράφει το πρώτο του μυθιστόρημα το οποίο εκδίδεται υπό τον τίτλο Il nome della rosa από τον οίκο Bompiani στο Μιλάνο του 1980. Οι πωλήσεις του βιβλίου ξεπερνούν τα 9.000.000 αντίτυπα παγκοσμίως κάνοντας τον Έκο γνωστό πέρα των ακαδημαϊκών, σημειολογικών, στοχαστικών και δοκιμιογραφικών κύκλων, και κάπου εκεί καταρρίπτεται η θεωρία που λέει ότι οι εμπορικοί-δημοφιλείς συγγραφείς βρίσκονται όσο πιο κοντά γίνεται στην τρίτη δεκαετία τους (δηλαδή νιότη με σοφία μαζί), διαθέτουν δύο μέτρα μπόι, θεληματικό πιγούνι (οι άντρες) και κατάξανθο μακρύ μαλλί (οι γυναίκες), σερφάρουν ασύστολα στα κοινωνικά δίκτυα ένεκα δημοτικότητας, τρέχουν από τη μία παρουσίαση/εκδήλωση στην άλλη βγάζοντας όσο το δυνατόν περισσότερες φωτογραφίες -διαθέτουν και την ανάλογη γκαρνταρόμπα-, κοινοποιούν συνέχεια από/για την τρύπα της κάλτσας τους ως την φανταστικοϋπέροχη δύση από το μπαλκόνι αναζητώντας συνεχώς την προσοχή -και την έχουν, γιατί όποιος θέλει βρίσκει τρόπο-, όμως δεν έχουν το βασικότερο: ένα καλό βιβλίο να παρουσιάσουν.
Στην Ελλάδα, Το όνομα του ρόδου, μας ήρθε το 1985 ενώ στο μεταξύ πληθώρα κόσμου είχε αναρωτηθεί σχετικά με τον τίτλο του μυθιστορήματος για τον οποίο ο Έκο δήλωσε: Η ιδέα του ονόματος του ρόδου μου ήρθε σχεδόν τυχαία και μου άρεσε γιατί το ρόδο είναι ένα συμβολικό σχήμα, τόσο βεβαρημένο με νοήματα που δεν του έχει απομείνει πια σχεδόν κανένα: μυστικό ρόδο, και το ρόδο έζησε όσο ζουν τα ρόδα, ο πόλεμος των δύο ρόδων, ένα ρόδο είναι ένα ρόδο είναι ένα ρόδο είναι ένα ρόδο, ο ροδόσταυρος, ευχαριστώ για τα υπέροχα ρόδα, δροσερό και μυρωμένο ρόδο. Δίκαια ο αναγνώστης κατέληγε σε σύγχυση, αδυνατούσε να επιλέξει ερμηνεία έστω κι αν είχε συλλάβει τις πιθανές νομιναλιστικές αναγνώσεις του τελικού στίχου, ήταν ακριβώς στο τέλος που έφτανε εκεί, όταν ήδη είχε κάνει ποιος ξέρει πόσες άλλες επιλογές. Ο τίτλος πρέπει να συγχέει τις ιδέες και όχι να τις συγκροτεί ενώ οι βιβλιόφιλοι, ακόμα και σήμερα, αδυνατούν να το κατατάξουν σε ένα -μόνο- λογοτεχνικό είδος καθώς είναι από αλληγορία μέχρι ιδεολογικό πεζογράφημα, από μεσαιωνικό χρονικό ως γοτθικό μυθιστόρημα αλλά και αστυνομικό. Πάντως ο συγγραφέας έχει δηλώσει ότι κίνητρο έμπνευσης αποτέλεσε μια σπερματική ιδέα. Ήθελα να δηλητηριάσω κάποιον μοναχό.
Το όνομα του ρόδου έχει τόπο πλοκής την μονή των Βενεδικτίνων και μήλο της έριδος το χαμένο χειρόγραφο του Αριστοτέλη, Περί Κωμωδίας, το οποίο γίνεται η αφορμή των φόνων. Ο Έκο σε όλα του τα βιβλία αναφέρεται σε άλλα βιβλία, σπάνιες γραφές ή χειρόγραφα με μια προτίμηση σε εκείνα που χαρακτηρίζονται επικίνδυνα, αλλά εν κατακλείδι υποστηρίζει ότι τα βιβλία πρέπει να προστατεύονται και όχι να κρύβονται. Σε αυτό το μυθιστόρημα αφιερώνει πάμπολλες σελίδες με λόγιες συζητήσεις των ηρώων του -περί Σχολαστικισμού μεταξύ των εκπροσώπων των μοναστικών ταγμάτων και της Ιεράς Εξέτασης και Θωμά Ακινάτη- και, τελικώς, οι μεσαιωνικοί του χαρακτήρες φαίνονται να καινοτομούν σε αντίθεση με τους σύγχρονους αναγνώστες του που σκέφτονται μεσαιωνικά. Για το "παράδοξο" έχει τοποθετηθεί ο ίδιος: Κάθε φορά που ένας κριτικός ή αναγνώστης έγραψαν ή είπαν ότι κάποιος ήρωάς μου ισχυρίζεται πράγματα υπερβολικά νεοτεριστικά, επρόκειτο για περιπτώσεις και μόνον που είχα χρησιμοποιήσει χωρία κειμένων του 14ου αιώνα. Και υπάρχουν άλλες σελίδες όπου οι αναγνώστες εξετίμησαν ως εξαιρετικά μεσαιωνικές, στάσεις τις οποίες εγώ αισθανόμουν ως αθέμιτα νεοτεριστικές. Γεγονός είναι ότι καθένας έχει τη δική του, συνήθως φθαρμένη, εντύπωση για το Μεσαίωνα. Μόνον εμείς, οι καλόγεροι της εποχής εκείνης, ξέρουμε την αλήθεια, αν όμως την πούμε, μπορεί μερικές φορές να μας οδηγήσει στην πυρά.
Στην υπόθεση... ένας ηλικιωμένος μοναχός της Μονής των Βενεδικτίνων θέλει να κρατήσει μυστικό ένα κείμενο του Αριστοτέλη φοβούμενος την ανατροπή της πίστης του κόσμου. Ο Άντσο της Μελκ καταγράφει τις αναμνήσεις του από τα πρώτα νεανικά του δόκιμα χρόνια. Κεντρικό πρόσωπο είναι ο Γουλιέλμος της Μπάσκερβιλ, ένα φανταστικό πρόσωπο που σύμφωνα με τον Έκο υποκαθιστά τον Γουλιέλμο Όκαμ. Η πλοκή αναπτύσσεται με άνομες σχέσεις ανάμεσα στους μοναχούς, με φόνους και με κυνήγι αιρετικών εν έτει 1327. Στην ιστορία μπλέκονται τόσο φανταστικά όσο και ιστορικά πρόσωπα, όπως ο ιεροεξεταστής Μπερνάρντο Γκι και ο μοναχός Ουμπερτίνο της Καζάλε, ο Φραγκίσκος της Ασίζης, ο Ρογήρος Βάκων και ο Άγιος Θωμάς Ακινάτης.
Ως απόφθεγμα... αυτό το βιβλίο διδάσκει την απελευθέρωση από το φόβο του διαβόλου ως σοφία και την Αριστοτελική άποψη ότι το γέλιο είναι αθώα δύναμη κι ελευθερία -ειδικά όταν με όπλο το γέλιο ασκείς κριτική στην εξουσία ή στον ίδιο σου τον εαυτό.
Διάβασα το μυθιστόρημα το 2009 σε μετάφραση Έφης Καλλιφατίδη από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα -μου λείψατε- οι οποίες απέκτησαν τα δικαιώματα το 1999 (από το 1985 ως το 1995 το βιβλίο το είχαν οι εκδόσεις Γνώση) κι ενώ βρισκόταν ήδη στην 25η του έκδοση. Τα στοιχεία αυτά έχουν μια ιδιαίτερη αξία αν σκεφθεί κανείς ότι δε πρόκειται για τον πιο ευχάριστο συγγραφέα καθώς δε διασκεδάζεις με τα βιβλία του, δε περνάς καλά πιο απλά. Όμως ανακαλύπτεις ένα υπέροχο πνεύμα σε συνδυασμό με τις απίστευτες γνώσεις γύρω και πάνω στο βιβλίο, νέες φόρμες και δομές μυθιστορίας ενώ ουδέποτε δε θα αισθανθείς ότι σε ξεγέλασε με ένα εύπεπτο και ευτελές προϊόν. Βασικά, θα έχετε ακούσει ή διαβάσει ότι ο Έκο απλώνεται σε εκείνες τις τεράστιες αφηγήσεις του για ιστορικά θέματα, φιλοσοφικά ζητήματα, σχολιασμούς, αναλύσεις, συσχετισμούς κ.ο.κ. που μπορεί να καλύψουν δεκάδες σελίδες κάθε φορά. Κάπου εκεί ο εύκολος αναγνώστης χάνεται και ο μυημένος κουράζεται. Και κάπου εκεί ο Έκο απαρνιέται ένα δισεκατομμύριο αναγνώστες.
Στο όνομα του ρόδου, για παράδειγμα, υπάρχει μια εκπληκτική αστυνομική ιστορία (τύπου Άγκαθα Κρίστι) που σε τραβάει και σε κρατάει εκεί μέχρι να εξιχνιαστεί. Όμως βρίσκεται μέσα σε ένα βιβλίο 900 σελίδων το οποίο περιλαμβάνει πάμπολλες σαν τις παραπάνω περιγραφικές, αφηγηματικές, φιλοσοφικές, στοχαστικές, συλλογιστικές σελίδες που παρεμβάλλονται ανάμεσα στην εξέλιξη της υπόθεσης. Όσο λοιπόν οι στοχασμοί του Έκο (παρ-)εμποδίζουν την εξέλιξη της υπόθεσης τόσο ο αναγνώστης εκνευρίζεται καθώς θέλει διακαώς να τελειώνει με την "ιστορία" και να περάσει ή επιστρέψει στη δράση. Κι αυτήν την ανυπομονησία του πληρώνει ο συγγραφέας με χαρακτηρισμούς όπως: βαρετός ή κουραστικός.
Επίσης, ο Έκο σε θέλει με τις κεραίες σου ανοιχτές, δε σου προσφέρεται έτσι εύκολα για χαλαρές αναγνωστικές αποδράσεις. Απαιτεί την προσοχή σου και ενεργοποιεί το μυαλό σου· στοιχεία που δεν τον κατατάσσουν στις εύκολες πένες αλλά του προσφέρουν άνετα παράσημα όπως: απρόβλεπτες εξελίξεις και συνωμοσίες, λόγιες συζητήσεις, φιλοσοφικούς διαλόγους, διαμάχη ιδεών, συσχετισμοί με το παρόν, σημειολογία και σημειολογικές αναφορές, κ.ά. (Νομίζατε ότι ο Μπράουν "εφηύρε" τα σχετικά στο Χαμένο σύμβολο; Διάολε, όχι! Αλλά ο Μπράουν είναι απείρως πιο διασκεδαστικός κι έτσι γίνεται εύκολα σημείο αναφοράς.)
Το μυθιστόρημα μεταφέρθηκε στη μεγάλη οθόνη σε σκηνοθεσία Ζαν Ζακ Ανό το 1986 με πρωταγωνιστές τους Σον Κόνερυ (Γουίλιαμ της Μπάσκερβιλ) και Κρίστιαν Σλέιτερ (Άντσο). Ο Κόνερυ παίζει τον ρασοφόρο πανέξυπνο, ορθολογιστή, πανρεαλιστή ντετέκτιβ (βλέπε Πουαρό και παραπάνω στις περιγραφές) του 14ου αιώνα. Πάντως ο Έκο δεν έμεινε ικανοποιημένος από αυτήν και ως αποτέλεσμα απέρριψε την πρόταση του Κιούμπρικ για το Εκκρεμές του Φουκώ. (Το έχετε διαβάσει; Είναι όλα τα παραπάνω συν μαθηματικά, γεωμετρία και φυσική. Αν είστε των θετικών επιστημών τύπος -όπως εγώ- θα το λατρέψετε ενώ δύσκολα θα βρείτε πολλά στο είδος του.)
Υ.Γ.:
Ως απόφθεγμα... αυτό το βιβλίο διδάσκει την απελευθέρωση από το φόβο του διαβόλου ως σοφία και την Αριστοτελική άποψη ότι το γέλιο είναι αθώα δύναμη κι ελευθερία -ειδικά όταν με όπλο το γέλιο ασκείς κριτική στην εξουσία ή στον ίδιο σου τον εαυτό.
Στο όνομα του ρόδου, για παράδειγμα, υπάρχει μια εκπληκτική αστυνομική ιστορία (τύπου Άγκαθα Κρίστι) που σε τραβάει και σε κρατάει εκεί μέχρι να εξιχνιαστεί. Όμως βρίσκεται μέσα σε ένα βιβλίο 900 σελίδων το οποίο περιλαμβάνει πάμπολλες σαν τις παραπάνω περιγραφικές, αφηγηματικές, φιλοσοφικές, στοχαστικές, συλλογιστικές σελίδες που παρεμβάλλονται ανάμεσα στην εξέλιξη της υπόθεσης. Όσο λοιπόν οι στοχασμοί του Έκο (παρ-)εμποδίζουν την εξέλιξη της υπόθεσης τόσο ο αναγνώστης εκνευρίζεται καθώς θέλει διακαώς να τελειώνει με την "ιστορία" και να περάσει ή επιστρέψει στη δράση. Κι αυτήν την ανυπομονησία του πληρώνει ο συγγραφέας με χαρακτηρισμούς όπως: βαρετός ή κουραστικός.
Επίσης, ο Έκο σε θέλει με τις κεραίες σου ανοιχτές, δε σου προσφέρεται έτσι εύκολα για χαλαρές αναγνωστικές αποδράσεις. Απαιτεί την προσοχή σου και ενεργοποιεί το μυαλό σου· στοιχεία που δεν τον κατατάσσουν στις εύκολες πένες αλλά του προσφέρουν άνετα παράσημα όπως: απρόβλεπτες εξελίξεις και συνωμοσίες, λόγιες συζητήσεις, φιλοσοφικούς διαλόγους, διαμάχη ιδεών, συσχετισμοί με το παρόν, σημειολογία και σημειολογικές αναφορές, κ.ά. (Νομίζατε ότι ο Μπράουν "εφηύρε" τα σχετικά στο Χαμένο σύμβολο; Διάολε, όχι! Αλλά ο Μπράουν είναι απείρως πιο διασκεδαστικός κι έτσι γίνεται εύκολα σημείο αναφοράς.)
Υ.Γ.:
🌹Ο Ουμπέρτο Έκο -ψευδόμενος;- διαβεβαιώνει πως ούτε μία λέξη δεν είναι δική του προβάλλοντας την άποψη ότι αυτό το βιβλίο έχει φτιαχτεί από άλλα βιβλία με συρραφή κειμένων.
🌹Αποτελεί το πρώτο καταγεγραμμένο βιβλίο του οποίου η υπόθεση εμπλέκεται με την Ιστορία ανοίγοντας το δρόμο για βιβλία του είδους όπως ο Κώδικας Ντα Βίντσι. Και εννοείται πως οι διάφορες συνομωσίες και οι φαν (συνομωσιολόγοι) αυτών βρήκαν σε τούτη την κατηγορία το alter ego τους. Οι υπόλοιποι ανακάλυψαν νέες μορφές μυθιστορίας.
🌹Το 1999 η Le Monde και η Fnac συμπεριέλαβαν το βιβλίο στη λίστα με τα 100 αριστουργήματα του 20ου αιώνα.
🌹Αποτελεί το πρώτο καταγεγραμμένο βιβλίο του οποίου η υπόθεση εμπλέκεται με την Ιστορία ανοίγοντας το δρόμο για βιβλία του είδους όπως ο Κώδικας Ντα Βίντσι. Και εννοείται πως οι διάφορες συνομωσίες και οι φαν (συνομωσιολόγοι) αυτών βρήκαν σε τούτη την κατηγορία το alter ego τους. Οι υπόλοιποι ανακάλυψαν νέες μορφές μυθιστορίας.
🌹Το 1999 η Le Monde και η Fnac συμπεριέλαβαν το βιβλίο στη λίστα με τα 100 αριστουργήματα του 20ου αιώνα.
Στο οπισθόφυλλο γράφει:
Θες να κάνεις φιλοσοφία; Γράψε ένα μυθιστόρημα.
Η προτροπή ανήκει στον Αλμπέρ Καμύ και φαίνεται ότι ακριβώς αυτήν αποφάσισε να ακολουθήσει ο Ουμπέρτο Έκο όταν, πριν από τριάντα χρόνια, ήδη καθιερωμένος ως ακαδημαϊκός, στοχαστής και δοκιμιογράφος, έκανε την πρώτη του εμφάνιση στο χώρο της μυθοπλασίας με Το Όνομα του Ρόδου.
Έργο συγκεντρωτικό και φυγόκεντρο, καμωμένο από μια ετερόκλητη πρώτη ύλη που η εύθυμη μαεστρία του Έκο καταφέρνει να συναρμόσει δημιουργικά, Το Όνομα του Ρόδου εξακολουθεί να μας σαγηνεύει ύστερα από τριάντα χρόνια, ακριβώς εξαιτίας αυτής της απροσδιόριστης μορφής που του επιτρέπει να διατελεί στα όρια ανάμεσα στο μυστηριώδες και το αυτονόητο, το αποκρυμμένο και το προφανές, το περιπετειώδες και το αφηρημένο ή το ιδεολογικό.
Ελλειπτικό επειδή είναι σωρευτικό ιδιαίτερων ιστορικών -και όχι μόνο- γνώσεων και πληροφοριών, γκρίζο επειδή είναι πλήρες χρωμάτων και ενός απρόσμενου διακόσμου, ανεπίκαιρο και διαχρονικό επειδή εγκαθίσταται σε χρονικές τομές και εγγράφει την αστυνομική, καταιγιστική του πλοκή μέσα στην Ιστορία, το πρώτο μυθιστόρημα του Έκο λειτουργεί, πλέον, ως σημείο αναφοράς για την παγκόσμια λογοτεχνία.
