koukidaki: Ξέχνα τις αναμνήσεις

Από τις πρώτες σελίδες έχει ένα έντονο άρωμα επαρχίας, της ελληνική επαρχίας, όπως την ξέρουμε όλοι, με τα καλά και τα όποια μείον της. Πολλές ιδιαίτερες εκφράσεις ντοπιολαλιάς απαντώνται σε όλη την έκταση, κι έτσι μαζί με την ιστορία της Ντόνας, πιάνεις τον εαυτό σου να αναζητά τις ερμηνείες διάφορων λέξεων όπως: αργιά, μήνωνε, μπίτι, νογάς, δεφτέρια, μπεσίκι, αναδεξιμιά, κουταλήδες (κάτι σαν λουκουμάδες ή τηγανίτες), βρέι, πισάχναρο, λακριντί, φακιόλι, τσιφούρι... και πολλές πολλές άλλες που είτε τις αναγνωρίζεις ακόμα κι αν δεν περιλαμβάνονται στο καθημερινό σου λεξιλόγιο είτε προκύπτουν από την αφήγηση. Άνθρωποι απλοί ξεπροβάλλουν με προλήψεις όπως όταν δεν ξεχνούν ν' αφήσουν και τις δυο εξώπορτες ανοιχτές, για να γυρίσει κάποια στιγμή πάλι στο σπίτι του ο ταξιδιώτης ή όταν -στα ελάχιστα χιουμοριστικά σημεία του βιβλίου- χρησιμοποιούν εκείνον τον "πίνακα ανακοινώσεων" όπως λένε τον κορμό της συκιάς στην πλατεία. Σελίδα τη σελίδα ξεπροβάλλουν ήθη και έθιμα της τοπικής κοινωνίας ως απαραίτητα μυρωδικά που θα νοστιμίσουν το σύνολο όμως αυτό το ειδυλλιακό τοπίο του χωριού αμαυρώνεται από τις κοινωνικές συμβάσεις που λειτουργούν ως υποχρεώσεις, ισχύουν χωρίς εξαιρέσεις και περιλαμβάνουν από ακραίο συντηρητισμό μέχρι άγραφους νόμους που απαιτούν πλήρη υπακοή. Κι όταν κάπου θα πει η παράδοση δεν πρέπει να σπάσει, δεν εννοεί απλά ένα έθιμο σε μια γιορτή.

Η συγγραφέας δεν προσδιορίζει άμεσα το χρόνο κι εκεί που το κάνει, όταν το κάνει, συμβαίνει μέσα από έμμεσες αναφορές. Για πρώτη φορά τοποθετείται χρονικά μετά τις πρώτες 50 σελίδες όταν το πραξικόπημα μπαίνει στις ζωές των ηρώων. Από εδώ και πέρα ο αναγνώστης είναι σε θέση να κάνει διάφορους υπολογισμούς και να μάθει πότε γεννήθηκε η Ντόνα, για παράδειγμα.

Βέβαια, και ως προς τον τόπο είναι εξίσου φειδωλή. Δε θα μάθουμε ποτέ σε ποιο ελληνικό χωριό ζει ο παππούς με τη γιαγιά, πού γεννήθηκε και μεγάλωσε η ηρωίδα, σε ποιο νομό και σε τι υψόμετρο.

Αυτή η εμμονή της να μην αναλύει τα πάντα διεξοδικά λειτουργεί υπέρ της μυθογραφίας γιατί αφήνει στον αναγνώστη της την ικανοποίηση να βρει μέσα στο βιβλίο εκείνο που, μπορεί να μην αναφέρεται όμως, υπάρχει, βρίσκεται εκεί και είναι στο χέρι του να το ανακαλύψει.

Χαρακτηριστικό της γραφής της Ντιάνας Παλαιολόγου και οι ανύπαρκτοι διάλογοι με την μορφή που τους έχουμε συνηθίσει στην πλειοψηφία των μυθιστορημάτων. Εδώ, οι διάλογοι ενσωματώνονται στις περιγραφές, είναι σύντομοι, ολιγόλογοι και δεν διαθέτουν αυτονομία ή μακροσκελείς ανταπαντήσεις. Ό,τι ειπώθηκε αναμεταξύ δύο ή περισσοτέρων αποτελεί τμήμα της ιστόρησης, διαβάζεται ως ενιαία προέκτασή της κι έτσι οι εικόνες που προσφέρονται είναι πιο δυνατές από τις αναμενόμενες σε γενικές γραμμές συζητήσεις που θα μπορούσαν να γίνουν ανάμεσα στους χαρακτήρες. Η ανάγνωση είναι αδιάσπαστη και η εμπειρία ανενόχλητη ενώ τίποτα δεν παρεκκλίνει από τη ροή και το ύφος της συγγραφέως. Εξάλλου, δε της αρέσει να χωρίζει την ιστορία της σε κεφάλαια, ούτε σε μέρη. Μικρές και μεγαλύτερες εικόνες και περιγραφές διαδέχονται η μία την άλλη μένοντας πιστές ως προς τη χρονική σειρά των γεγονότων δημιουργώντας μία ενιαία αφηγηματική συνέχεια.

Προσέχω ότι της αρέσουν οι αλληλουχίες μικρών φράσεων, λέξεων, ρημάτων ή προσδιορισμών για να περιγράψει μια κατάσταση όπως για παράδειγμα όταν λέει: αυτή ακούει, βλέπει, νιώθει, διαισθάνεται, πικραίνεται, θλίβεται, απογοητεύεται, μα πάνω απ' όλα φοβάται... ή αλλού που σημειώνει: επειδή είναι μια πανέμορφη και αγαπητή και συμπονετική και γλυκιά κοπέλα που ξέρει ότι κάτι τέτοιο, ή κάτι παρόμοιο, ή και χειρότερο, θα επαναληφθεί.

Η τεχνική χρησιμοποιείται ακόμα και σε διαλογικά μέρη με τη μορφή των αλλεπάλληλων ανταποκρίσεων της μίας πλευράς όπως στο σημείο που λέει: πότε τα έκανες τα μαθήματα, δεν έλεγες λέξη, τι, ήτανε κι αγόρια εκεί;, α για κάνα παλιογερμανό στολιζόσουνα... Οι απαντήσεις της άλλης πλευράς δε χρειάζονται γιατί προκύπτουν νοηματικά και ό,τι δεν είναι και τόσο απαραίτητο δεν εμφανίζεται στις σελίδες. Δεν την ενδιαφέρει να προσδιορίσει περισσότερα από τα απολύτως απαραίτητα και δεν επαναλαμβάνεται πουθενά.

Άλλο χαρακτηριστικό της συγγραφέως... η αντιστροφή των λέξεων στη συντακτική σειρά με την οποία συναντώνται συνήθως, όπως για παράδειγμα: ...τώρα και δυο χρόνια... ...απουσιάζουν δήθεν... ...λόγια γλυκά... ...σημάδι καλό... ...κόσμο πολύ... ...ώρα πολλή... ...λέξη καμιά.

Τέλος, στα χαρακτηριστικά του βιβλίου που του προσδίδουν μοναδικότητα και αυθεντική πένα αξίζει να σημειωθεί η παντελής έλλειψη επωνύμων. Εκτός του κυρίου Τρέφτσγκη δε θα μάθουμε ποτέ το πατρικό όνομα της Σάνη, το επώνυμο του Ιωνά, του Μαξιμίλιαν ή του Παύλου.

Στην υπόθεση... το βιβλίο δημιουργήθηκε για να γνωρίσουμε την Ντόνα, να τη δούμε να γεννιέται, να μεγαλώνει και να δημιουργεί. Είναι το τρίτο και ανεπιθύμητο παιδί μιας επαρχιώτικης οικογένειας που γνωρίζει την αγάπη μόνο από στενούς συγγενείς. Ένας ανήσυχος και προβληματικός πατέρας επιβάλει την μετανάστευσή τους σε τόπο μακρινό και ξένο, διχάζει και απομονώνει τα μέλη της οικογένειας ενώ ορίζει κατά το δοκούν τη ζωή της Ντόνας. Η Ντόνα θα ζήσει τραγικές στιγμές, θα δεσμευτεί σε έναν αταίριαστο γάμο, θα βιώσει ταπεινώσεις, αδικίες, μεθοδεύσεις, ζήλειες... χείριστες στιγμές αλλά και υπέροχες. Κι από εκείνες τις υπέροχες θα κρατηθεί για να συνεχίσει, θα αντλήσει δύναμη για να αμυνθεί στα σκληρά χρόνια. Όταν η ηρωίδα αναρωτιέται πώς να γραφτεί η μελαγχολία ατόφια, η λύπη και η αγωνία πώς να ζωντανέψουν σ' ένα χαρτί είναι σα να αναρωτιέται και η Ντιάνα μαζί της, όμως η δεύτερη βρήκε τον τρόπο γράφοντας την ιστορία της.

Η ιστορία της Ντόνας είναι δραματική. Ολόκληρο το μυθιστόρημα διακρίνεται για το μελοδραματισμό του που καλύπτει όλες τις αποχρώσεις από τις μικρές παιδικές απογοητεύσεις μέχρι τα ενήλικα σοβαρά ζητήματα και προβλήματα. Ο δρόμος της ηρωίδας μόνο ροδοστρωμένος δεν είναι και η Ντιάνα αναδεικνύει μέσα από την ιστορία της δύο τεράστια κοινωνικά ζητήματα.

Αρχικά το θέμα του ανεπιθύμητου παιδιού. Αργότερα την ενδοοικογενειακή βία.

Το θέμα του ανεπιθύμητου τέκνου μιας οικογένειας δεν είναι από εκείνα που θεωρούνται πολυσύχναστα στις μυθογραφίες, και ένας λόγος παραπάνω που σε αυτό το βιβλίο το ζήτημα δίνεται από την πλευρά του παιδιού. Σε μια χαρακτηριστική φράση θα καθρεφτίσει την ψυχολογία ενός τέτοιου παιδιού: θέλει να βρίσκεται κοντά τους, θα πει, μολονότι νιώθει σαν μια σκιά ανάμεσά τους, πολύ ενοχλητική σκιά.

Όσο αφορά την ενδοοικογενειακή βία, την προβάλει σε όλες της τις διαστάσεις: από τον πατέρα προς την κόρη, από τον άντρα προς τη σύζυγο, σε επίπεδο λεκτικής βίας όσο και σε επίπεδο σωματικής... κάθε έκφραση και περίπτωση που αντιστοιχεί σε αυτό που μπορεί να περικλείει η λέξη βία μέσα σε μια οικογένεια. Σε όλα.

Έχοντας σύμμαχό της μια ηρωίδα με μεγαλύτερη σοφία από όση θα περίμενε κανείς σε ένα έφηβο κορίτσι και με μεγάλο απόθεμα εσωτερικής δύναμης ξεκινά το ταξίδι της ζωής της που μόνο εύκολο δεν είναι. Το πόσο σε κάνει να μισήσεις, να οργιστείς με εκείνον τον πατέρα δε λέγεται! Ο ίδιος δεν αποκαλείται ποτέ πατέρας, τουλάχιστον όχι όσο ζει, παρά μονάχα με το όνομά του, Ιωνάς, ως ένδειξη απόστασης από όσα πρεσβεύει και σαφής απόδειξη της απέχθειας που προκαλεί με το χαρακτήρα και τη στάση του, για τη μοναρχία του μέσα στο σπίτι, για τις απόψεις του, για την απαράδεκτη συμπεριφορά του που ξεκινά από την κάθε μορφή βίας και φτάνει ως τον διαχωρισμό των παιδιών του. Δε μιλάει κανείς γι' αυτό που λείπει, επειδή λείπουν πολλά... ... Λείπει μια όμορφη ζωή... λέει η Ντόνα και γράφει η Ντιάνα αλλά εκείνο που σίγουρα δεν λείπει από την ηρωίδα της είναι η υπομονή, η επιμονή και ο στόχος. Κάποτε η Ντόνα θα παντρευτεί, έναν επίσης ακατάλληλο άντρα στα χέρια και τις ορέξεις του οποίου θα κακοποιηθεί με όλους τους δυνατούς τρόπους. Το δράμα της φαντάζει ατελείωτο. Πρώτα ο απαράδεκτος Ιωνάς, τώρα ο επίσης απαράδεκτος (καιροσκόπος και φιλοχρήματος μεταξύ άλλων) σύζυγος... και κοινός παρονομαστής οι κοινωνικές συμβάσεις και τα ταμπού. Σε μια φράση περιγράφει εύστοχα την κατάσταση: Εγκλωβισμένη καθώς είναι στην κακώς νοούμενη ηθική, πού να σκεφθεί να τον χωρίσει! Η αδιανόητη ιδέα του χωρισμού λόγω μιας κακώς νοούμενης ηθικής. Φτάνει άραγε να 'χει κανείς μονάχα δίκιο; ρωτάει, για να απαντήσει από μόνη της: τι αλλάζει με το να λέει κάποιος στον άλλο «έχεις δίκιο»; Τίποτα. Απλώς το λέει για παρηγοριά, αν δεν μπορεί να βοηθήσει ν' αλλάξουν οι καταστάσεις, ν' απαλύνει τον πόνο ή τον καημό. Ίσως και για ν' απαλλαγεί ο ίδιος από τυχόν ενοχές ή υποχρεώσεις... και τα έχει πει όλα. Όλα προς όλους. Προς κάθε θύμα αυτής της κοινωνίας αλλά και προς κάθε σκεπτόμενο πολίτη που αρκείται να δίνει δίκιο στις Ντόνες αυτού του κόσμου λες και φτάνει για όλα αυτό. Με λεπτή ειρωνεία κατακεραυνώνει τους κακούς χαρακτήρες σε όλη την έκταση ενώ με μικρές εμβόλιμες φράσεις λέει τη γνώμη της, όπως όταν, περιγράφοντας την ηρωίδα της, θα πει: καλή μητέρα και -βλακωδώς σκεπτόμενη- υπομονετική σύζυγος... μέχρι να καταλήξει στο σημαντικότερο όλων: να προστατεύει όσο καλύτερα μπορεί τον εαυτό της, να τον αγαπάει και να τον σέβεται.

Ξέχνα τις αναμνήσεις, γράφει η Ντιάνα Παλαιολόγου και είμαι σίγουρη ότι πολλά από τα παραπάνω σας έκαναν να δείτε πια αλλιώς τον τίτλο τού βιβλίου αν και, οφείλω να συμπληρώσω, οι αναμνήσεις εκείνου του ανεπιθύμητου παιδιού δεν είναι μόνο κακές. Στο μυθιστόρημα, πέρα από την συγκίνηση και την οργή -συναισθήματα που κυριεύουν- συναντάμε και δύο μεγάλες αγάπες, τεράστιες και ανυπέρβλητες. Του παππού και της γιαγιάς, όπου κυριαρχεί η απόλυτη αφοσίωση ως το σημείο που δε μπορεί πια ο ένας να αποκοπεί από τον άλλο παρά μονάχα να υπάρξουν μαζί ως ένα, και μία ακόμη που θα την ανακαλύψετε μόνοι σας.

Σίγουρα θα ξεχωρίσετε την άδολη αγάπη που η ηρωίδα μας εισπράττει αφιλοκερδώς από τους σκύλους της, την αφοσίωση των οποίων χρωματίζει περιτέχνως η συγγραφέας σε όλη την έκταση και προδίδει την ξεκάθαρη αγάπη που τρέφει η ίδια προς τα συμπαθέστατα κατοικίδια σε ένα: αυτή είναι αγάπη.

Όταν η Ντόνα ζήσει στην Γερμανία προκύπτει μοιραία μια σύγκριση της Ελλάδας με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες εστιασμένη σε ό,τι αφορά τον πουριτανισμό και συντηρητισμό της πρώτης και στην σχετική έννοια της ελευθερίας.

Κλείνει γλυκά, όμορφα και ήσυχα με συναισθήματα όπως: αγαλλίαση και κεκτημένα όπως: εμπειρία, απόσταγμα ζωής και απολογισμός.

Υ.Γ.: Θα θυμάμαι για πάντα τις παροιμίες της: Η χάρη θέλει αντίχαρη και πάλι χάρη μένει. Στον κόσμο τριαντάφυλλο, στο σπίτι μου αγκάθι.