koukidaki: Γιατί διαβάζω λογοτεχνία;

Του Χρίστου Μαβόγλου

Κάθε ερώτημα γίνεται δύσβατο, όταν ξεφεύγει από το αντικειμενικό, αυτό που θεωρούμε κοινωνικά ή επιστημονικά σωστό. Υποκειμενικό το ερώτημα και άρα οι σκέψεις μου πρέπει να αποτυπώνονται αποκλειστικά σε πρώτο πρόσωπο.

Στο σπίτι είχαμε ελάχιστα βιβλία. Μετρημένα. Ο εμπλουτισμός της βιβλιοθήκης με 1 ή 2 βιβλία το πολύ γίνονταν μόνο στις γιορτές των Χριστουγέννων, κατοπτρίζοντας τα γούστα των επισκεπτών, που τα έφερναν για δώρο.

Είχαμε βέβαια και όμορφα βιβλία κλασικών συγγραφέων στην κεντρική βιβλιοθήκη που βρισκόταν στο σαλόνι, ένα χώρο που δεν υπήρχε στο κοινό σπίτι, γιατί αποκτούσε υπόσταση μόνο για τους επισκέπτες και είχαμε καταλάβει από μικροί πως δεν μας ανήκε. Αυτά τα βιβλία ήταν δεμένα με δέρμα σε σοβαρό χρώμα, πένθιμο μπορντό, και ήταν όλα περίπου στο ίδιο πάχος. Αν κάποιο έργο είχε λιγότερες σελίδες, είχε φροντίσει με επιμέλεια ο εκδότης στο ίδιο βιβλίο να προσθέσει δύο ή τρία έργα μέχρι να ξεπεράσει το βιβλίο την κρίσιμη μάζα, και να αποκτήσει τη δέουσα σοβαρότητα. Κανείς στην οικογένεια δεν είχε σκεφτεί πως αυτά τα βιβλία μπορούσαν να διαβαστούν. Ελάχιστες φορές τα είχα ξεφυλλίσει και τα είχα τοποθετήσει με πολύ προσοχή, στοιχισμένα, πίσω στη θέση τους.

Από τους μεγάλους ο μόνος που διάβαζε σπίτι ήταν ο παππούς. Διάβαζε αδιαμαρτύρητα οποιοδήποτε βιβλίο έμπαινε στο σπίτι, και συνέχιζε με την ανάγνωση των τόμων της εγκυκλοπαίδειας του Γιοβάννη. Εκείνη την εποχή, απουσία υπολογιστών, η απόκτηση εγκυκλοπαιδικών γνώσεων θεωρούνται θαυμαστή αξία.

Επιστρέφω στο σήμερα χρονικά μόνο. Χωρικά κάνω ένα μικρό άλμα και βρίσκομαι σε μια βιβλιοθήκη. Μπορώ να δανειστώ οποιοδήποτε βιβλίο χωρίς περιορισμούς. Από ποιο να αρχίσω, με ποιο να συνεχίσω και σε ποιο να σταματήσω;

Τελευταία, όχι για πολύ, παρακολούθησα συνεντεύξεις συγγραφέων στο ραδιόφωνο. Άκουσα αρκετά συχνά την άποψη πως όλοι όσοι θέλουμε να έχουμε λογοτεχνική παιδεία και άποψη ή όσοι τολμήσουμε να γράψουμε ποτέ πρέπει να διαβάσουμε οπωσδήποτε τα βιβλία που επηρέασαν τους συγγραφείς των συνεντεύξεων. Συχνά παρουσιαζόταν μια λίστα βιβλίων που οι υπόλοιποι έπρεπε, χωρίς ενδοιασμό, να τα διαβάσουμε και να ακολουθήσουμε τον συγγραφέα στο ίδιο αναγνωστικό μονοπάτι.

Θυμήθηκα πως τέτοιες λίστες υπάρχουν δεκάδες στο Διαδίκτυο. Καμία από τις λίστες δεν συμπίπτει και είμαι σίγουρος πως έχουν προστεθεί και βιβλία που δεν έχουν διαβαστεί από τους ίδιους τους συντάκτες των.

Μια απλή σκέψη ήρθε στο μυαλό μου. Για να είναι μια λίστα υποκειμενικά αντικειμενική (οξύμωρο σχήμα) πρέπει κάποιος να έχει διαβάσει όλα τα βιβλία. Όλα; Ναι όλα! Αλλιώς δεν υπάρχει καμία αιτιολόγηση γιατί να αποκλειστεί ένα βιβλίο, που δεν το έχει διαβάσει ο συντάκτης. Τέτοιες λίστες αγαπημένων βιβλίων έφτιαχνα κι εγώ, όταν ήμουν φοιτητής. Τις ανανέωνα κατά καιρούς, αλλά κάποια στιγμή σταμάτησα. Δεν είχε νόημα. Η λίστα άλλαζε συνεχώς, όχι μόνο επειδή διάβαζα και άλλα βιβλία που τα θεωρούσα σημαντικά, αλλά επειδή, επίσης, άλλαζα τη θεώρησή μου για τον κόσμο και απέρριπτα βιβλία που κάποτε τα θεωρούσα αναντικατάστατα. Η μοναδική περίπτωση να σταθεροποιήσω τη λίστα μου είναι

α) ή να σταματήσω να διαβάζω νέα βιβλία

β) ή να σταματήσω να αλλάζω.

Με άλλα λόγια να γίνω ζωντανή μούμια ή να πεθάνω.

Τα βιβλία που διάβασα παιδί έδωσαν τροφή στα όνειρά μου, να γίνομαι ιππότης και να σώζω τη βασιλοπούλα, που ήταν πάντα η καλύτερη μαθήτρια της τάξης.

Έφηβος πια, τα χρήματα του εισιτηρίου για το λεωφορείο έγιναν τρέξιμο και λαχάνιασμα, αλλά μαζεύτηκαν τα πρώτα χρήματα σε σταθερή βάση. Έτσι αγόρασα τα πρώτα βιβλία χωρίς να με συμβουλέψει κανένας.

Στις εξετάσεις της Γ΄Λυκείου πήγα δυστυχώς μέτρια προετοιμασμένος, γιατί τις ώρες που έπρεπε να μελετάω, μελετούσα, με το σχολικό βιβλίο πάνω στο γραφείο και το «άλλο βιβλίο» κάτω από αυτό, αλλά ποτέ δεν έλεγα ψέματα πως διάβαζα ανελλιπώς.

Έχω διαβάσει όλων των ειδών τα βιβλία (εκτός, μπορείτε να καταλάβετε γιατί, από αισθηματικά). Υπήρξε περίοδος που θεωρούσα πως είναι χάσιμο χρόνου να διαβάζω λογοτεχνία, όταν είχα τόσα να διαβάσω σχετικά με την επιστήμη μου. Όμως, τελικά, τα βιβλία που θυμάμαι πιο πολύ είναι βιβλία λογοτεχνίας. Είναι βιβλία που τα άρχιζα από περιέργεια, αλλά έμπαινα μέσα τους, ζούσα σε άλλο κόσμο, χανόμουν, υπέφερα, έφευγα, ταξίδευα, μεταμορφωνόμουν με πολύ αγωνία και πόνο. Είναι τα βιβλία που φοβόμουν να τα πιάσω πάλι, αλλά σαν εθισμένος έπεφταν πάλι στα χέρια μου κι εγώ υπνωτισμένος έμπαινα στην παγίδα τους.

Μπορεί να έγινα καλύτερος επαγγελματίας διαβάζοντας κάποια επιστημονικά βιβλία, αλλά έγινα διαφορετικός άνθρωπος διαβάζοντας αυτά τα βιβλία που γράφτηκαν με τη φαντασία.

Το τελευταίο -διαφορετικός άνθρωπος- ακούγεται πολύ παράξενο. Τι ακριβώς έγινα και πόσο ακριβώς με άλλαξαν;

Πρόσφατα παρακολούθησα από απόσταση ένα σεμινάριο από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας (San Diego) με τίτλο «Μαθαίνοντας πώς να μαθαίνεις» (Learning How to Learn: Powerful mental tools to help you master tough subjects).

Το σεμινάριο στηρίχτηκε στις τελευταίες ανακαλύψεις σχετικά με τη λειτουργία του εγκεφάλου. Μία τέτοια σημαντική ανακάλυψη είναι πως ο εγκέφαλος λειτουργεί με δύο διαφορετικές λειτουργίες σκέψης.

· την εστιασμένη λειτουργία της σκέψης (focused mode) και

· τη διάχυτη λειτουργία της σκέψης (diffuse mode).

Κυρίως είμαστε εξοικειωμένοι με την εστιασμένη λειτουργία της σκέψης. Είναι η λειτουργία, όταν προσπαθούμε να καταλάβουμε ή να μάθουμε κάτι.

Με τη διάχυτη λειτουργία της σκέψης δεν είμαστε τόσο εξοικειωμένοι. Είναι μια πιο χαλαρή κατάσταση. Στη διάχυτη λειτουργία της σκέψης το μυαλό «ξεφεύγει» σε πιο ελεύθερα μονοπάτια. Μπερδεύει γνώσεις που είναι άσχετες μεταξύ τους. Η σκέψη κινείται σε ένα χαοτικό μονοπάτι σε αντίθεση με την εστιασμένη λειτουργία. Στην εστιασμένη λειτουργία είτε κινούμαστε σε καθαρά μονοπάτια που έχουμε ξαναδιαβεί, είτε δημιουργούμε τέτοια μονοπάτια.

Με λίγα λόγια την εστιασμένη λειτουργία της σκέψης τη χρησιμοποιούμε συνήθως όταν θέλουμε να αναπαράγουμε μια γνώση που ήδη έχουμε.

Η διάχυτη λειτουργία, όμως, είναι η λειτουργία που μας επιτρέπει να δημιουργούμε νέες ιδέες, μια και η σκέψη δεν βαδίζει σε πεπατημένα μονοπάτια. Είναι η λειτουργία της φαντασίας, της ανακάλυψης και της δημιουργίας.

Το να σκεφτόμαστε με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο μαθαίνεται με την εξάσκηση. Σίγουρα χρειαζόμαστε τον εστιασμένο τρόπο σκέψης, αλλά ο διάχυτος τρόπος είναι αυτός που μας κάνει μοναδικούς.

Ο Νταλί, ο Έντισον, ο Τέσλα χρησιμοποιούσαν τον διάχυτο τρόπο σκέψης, ο πρώτος για τις μοναδικές καλλιτεχνικές δημιουργίες του, οι άλλοι δύο για τις επιστημονικές τους ανακαλύψεις, αμφισβητώντας τις γνωστές επιστημονικές γνώσεις.

Ο διάχυτος τρόπος σκέψης έγινε τις τελευταίες δεκαετίες (Alex Faickney Osborn, 1953) διαδεδομένος σε συμβούλια μεγάλων εταιριών με την ονομασία «Καταιγισμός Ιδεών» (Brainstorming). Στελέχη επιχειρήσεων συζητάνε βάζοντας στο τραπέζι οποιαδήποτε λογική ή τρελή ιδέα τους έρθει στο μυαλό. Χωρίς περιορισμούς στον τρόπο σκέψης, αναλύουν οποιαδήποτε ιδέα τεθεί στο τραπέζι, χωρίς προκαταλήψεις ή εμμονές στα γνωστά.

Επιστρέφοντας στο βιβλίο, ένα βιβλίο λογοτεχνίας που μας συγκλονίζει, που μας κάνει να χανόμαστε, που μας εκπλήσσει, μας αναγκάζει να λειτουργούμε με τη διάχυτη λειτουργία της σκέψης. Το μυαλό μας όχι μόνο ξεκουράζεται, αλλά και διευρύνεται, διασχίζοντας μονοπάτια για πρώτη φορά. Το να διαβάσω ένα λογοτεχνικό βιβλίο που μου ταιριάζει, κάνω γυμναστική στο μέρος του μυαλού μου που είναι πιο δύσκολα προσβάσιμο, αλλά είναι αυτό που θα με κάνει να σκέφτομαι, να αποφασίσω και να πράττω διαφορετικά από τους άλλους.

Θα ήμουν δυστυχής αν ζούσα τη ζωή μου κάθε μέρα με τον ίδιο καθιερωμένο βαρετό τρόπο. Η αλλαγή, η διαφοροποίηση, η φαντασία μου δίνουν κομμάτια ευτυχίας που μου αρέσει να τα καταβροχθίζω με λαιμαργία.

Δεν έχει σημασία πόσα βιβλία θα διαβάσω. Δεν έχει σημασία να διαλέξω το ένα ή το άλλο βιβλίο. Σημασία έχει να βιώνω το διάβασμα ενός βιβλίου. Να έχω ελευθερία να διαλέξω εγώ τα βιβλία που θα κρατήσω. Να παρατήσω ένα βιβλίο που δεν μου λέει κάτι. Να κάνω την προσωπική μου αναζήτηση σε ποιον κόσμο θα θελήσω να μπω, ποιον μοναδικό χάρτη θα θελήσω να σχεδιάσω στο μοναδικό και ανεπανάληπτο μυαλό μου.