koukidaki: Αφιέρωμα στην αστυνομική λογοτεχνία και τις συνέπειες της, του Γιώργου Ζώτου

Ο φόνος είναι τέχνη (H ζωή προ Holmes)

Όταν το 1841 ο μεγάλος Αμερικανός ποιητής και συγγραφέας Edgar Alan Poe έγραφε "τα εγκλήματα της οδού Morgue" (The Murders in the Rue Morgue) μάλλον κι αυτός δεν θα μπορούσε να φανταστεί τι δρόμους άνοιγε στην ιστορία της λογοτεχνίας.

Ο εκκεντρικός αλλά και εξαιρετικά ευφυής ήρωας του, Auguste Dupin, έλυσε το περίφημο αίνιγμα της διπλής δολοφονίας μάνας και κόρης μέσα σ' ένα κλειδωμένο δωμάτιο -μια φόρμουλα που αργότερα θα την ακολουθήσουν αμέτρητοι συγγραφείς- με πολύ απρόσμενο ένοχο. Αν και μέχρι εκείνη την στιγμή ο Poe είχε ασχοληθεί με εγκλήματα που μάλιστα πολύ αργότερα έδωσαν την ιδέα τους σε πολλές ταινίες τρόμου (Το βαρέλι του Αμοντιλάδο, O μαύρος γάτος, Το πηγάδι και το εκκρεμές) ή με γρίφους που χρειαζόντουσαν αποκωδικοποίηση (Ο χρυσός σκαραβαίος), ήταν η πρώτη φορά που ένας ντετέκτιβ με το στιλ που τον ξέρουμε μέχρι και σήμερα (εξαιρετικά ευφυής και παρατηρητικός, λίγο έως πολύ εκκεντρικός, έχοντας συνήθως πλάι του ένα λιγότερο ικανό βοηθό-παρατηρητή που καταγράφει τα γεγονότα) χρησιμοποίησε την μορφή της παρατήρησης και της εντατικής έρευνας και ανίχνευσης σε συνδυασμό με την αναλυτική σκέψη και τις εξειδικευμένες γνώσεις του για να ανακαλύψει τον ένοχο.

Η αναλυτική ικανότητα μπορεί να ενισχυθεί πολύ με την μελέτη των ανωτέρων ιδίως μαθηματικών, μελέτη που εντελώς αστόχαστα και επειδή συνεχώς κάνει αναδρομές, την έχουν ονομάσει ανάλυση σαν να ήταν κυρίως αυτό. Όμως ο υπολογισμός δεν είναι ανάλυση... Στο σκάκι, όπου τα πιόνια κάνουν διαφορετικές και παράδοξες κινήσεις με διαφορετική και ποικίλη αξία, το πολύπλοκο παρερμηνεύεται ως βαθυστόχαστο. Ένα σημαντικό ρόλο εδώ παίζει η προσοχή. Αν για μια στιγμή λείψει, αν γίνει ένα σφάλμα, το αποτέλεσμα θα είναι η ζημιά ή και ήττα. Εννιά στις δέκα περιπτώσεις αυτός που κερδίζει δεν είναι ο πιο έξυπνος αλλά ο πιο προσεκτικός παίκτης. Στην ντάμα απεναντίας, όπου οι κινήσεις είναι μοναδικές και παρουσιάζουν ελάχιστη ποικιλία, οι πιθανότητες μιας απροσεξίας μειώνονται, ακόμα και η απλή προσοχή είναι σχεδόν περιττή, κι έτσι η υπεροχή του ενός ή του άλλου παίκτη εξαρτάται από την εξυπνάδα του.

Η διπλή δολοφονία της οδού Μοργκ Μετ. Πέτρος Κωστόπουλος 1991

Ο Poe την επόμενη χρονιά θα γράψει την συνέχεια του εγκλήματος της οδού Μοργκ: "Το μυστήριο της Μαρίας Ροζέ" (The Mystery of Marie Rogêt). Ο Auguste Dupin αναλαμβάνει και εδώ να βρει τον δολοφόνο μιας νεαρής κοπέλας που βρέθηκε νεκρή υπό άγνωστες συνθήκες στο Παρίσι. Η ιστορία βασίζεται σε ακριβή γεγονότα που έλαβαν χώρα 4 χρόνια πριν, στο Κονέκτικατ όπου κάτω από τις ίδιες ακριβώς συνθήκες είχε βρεθεί νεκρή η Mary Cecilia Rogers. Πρόκειται για την πρώτη μεταφορά πραγματικού εγκλήματος σε μυθιστόρημα.

Στο αμέσως επόμενο έργο του Poe «Το κλεμμένο γράμμα» (The Purloined Letter) ο ίδιος ήρωας χρησιμοποιώντας μόνο το μυαλό του βρίσκει ένα γράμμα στο δωμάτιο ενός υπουργού, την στιγμή που η αστυνομία το είχε κάνει φύλλο και φτερό χωρίς να το ανακαλύψει. Το γράμμα βρισκόταν τελικά μπροστά στα μάτια όλων, πάνω στο γραφείο του υπουργού, τσαλακωμένο, μισοσκισμένο και αλλοιωμένο σε σχέση με την αρχική του εμφάνιση, σαν να επρόκειτο για ένα απλό χαρτί που ο υπουργός είχε ξεχάσει να το πετάξει στα σκουπίδια.

“Μου θύμισε ένα παιχνίδι” είπε ο Ογκύστ Ντυπέν “που παίζεται πάνω σ' ένα χάρτη. Ο ένας παίκτης ζητάει απ' τον άλλον να βρει μια ορισμένη λέξη – πόλη, ποτάμι, κράτος ή αυτοκρατορία – μια οποιαδήποτε λέξη, τέλος πάντων, πάνω στην απέραντη και μπερδεμένη έκταση του χάρτη. Ένας πρωτόπειρος στο παιχνίδι, προσπαθεί συνήθως να σαστίσει τους αντιπάλους του, δίνοντάς τους να μαντέψουν λέξεις γραμμένες με μικροσκοπικά γράμματα. Οι παλιοί παίκτες προτιμούν λέξεις μεγάλες, με τεράστια γράμματα που πιάνουν από την μία άκρη του χάρτη μέχρι την άλλη. Τις λέξεις αυτές, όπως και τις πελώριες επιγραφές του δρόμου, δεν τις παρατηρούμε, ακριβώς γιατί είναι πολύ φανερές. Το γεγονός είναι ευθέως ανάλογο με την πνευματική απροσεξία, που αφήνει να περνάει απαρατήρητο, καθετί φανερό και αυτονόητο, τόσο πολύ ώστε να γίνεται κοινό και ασήμαντο.”

Το κλεμμένο γράμμα Μετ. Πέτρος Κωστόπουλος 1991

Η φαντασία του Poe δεν εξαντλείται μοναχά σε αστυνομικής φύσεως διηγήματα. Αφηγήσεις όπως το «Το ταξίδι του Χανς Πφάαλ στην σελήνη» ή «Η ρουφήχτρα του Μαέλστρομ» αναδεικνύουν την πολύπλευρη προσωπικότητα και το τεράστιο ταλέντο του και στους ιστούς της επιστημονικής φαντασίας.

Ο Poe, εκτός των άλλων, ήταν και χαρισματικός ποιητής. Μας άφησε εξαιρετικά δείγματα και αυτού του ταλέντου του, όπως «Το Κοράκι» (The raven), ο «Ταμερλάνος» (Tamerlane) και το «Ουλαλούμ» (Ulalume).

...And the raven, never flitting, still is sitting, still is sitting

On the pallid bust of Pallas just above my chamber door;

And his eyes have all the seeming of a demon's that is dreaming,

And the lamp-light o'er him streaming throws his shadow on the floor;

And my soul from out that shadow that lies floating on the floor

Shall be lifted – nevermore!

Και το κοράκι στέκει, και στέκει πάντ' ασάλευτο

στην ωχρή της Παλλάδας προτομή θρονιασμένο,

στης κάμαράς μας απάνωθέ την πόρτα,

κι είναι τα μάτια του απαράλλαχτα με μάτια

ενός Δαίμονα, που σ' όνειρο έχει γύρει

κι ως παιχνιδίζει απάνω του της λάμπας μου το φως,

τον ίσκιο του στο πάτωμα ξαπλώνει,

και η ψυχή μου από τον ίσκιο αυτόν

που αργοσαλεύει στο πάτωμα,

δε θέλει να ανασκωθεί. Ποτέ της πια.

The complete tales and poems of Edgal Alan Poe Μετ. Νίκος Προεστόπουλος 1991

Στις 7 Οκτωβρίου του 1849 ο Poe πεθαίνει σε νοσοκομείο της Βαλτιμόρης όπου λίγες μέρες πριν είχε μεταφερθεί αφού βρέθηκε, κάτω από άγνωστες συνθήκες, σε παραληρηματική κατάσταση να περιφέρεται στους δρόμους φορώντας ρούχα που πιστεύεται ότι δεν ήταν δικά του. Πολλές οι θεωρίες για την αιτία του θανάτου του, που ενισχύθηκαν λόγω των αμφιλεγόμενων ιατρικών εγγράφων και των αντιφάσεων που υπήρχαν στις αναφορές των δύο γιατρών που τον κουράρισαν τις τελευταίες μέρες της ζωής του. Εκτός από τον αλκοολισμό, αιτίες θανάτου θεωρήθηκαν από τους βιογράφους του συγγραφέα πιθανή σύφιλη, επιληψία, δηλητηρίαση, λύσσα ή ακόμα και δολοφονία. Καμία από αυτές τις θεωρίες δεν έχουν επιβεβαιωθεί μέχρι σήμερα.

Εκατόν εξήντα χρόνια μετά, στις 12 Οκτωβρίου του 2009, στην Βαλτιμόρη, έγινε η κηδεία του ομοιώματος του πατέρα του αστυνομικού μυθιστορήματος, με τιμές που του άρμοζαν και που πραγματικά έλειψαν από εκείνη την πρώτη του ταφή.

Κι ενώ στην ουσία η αστυνομική λογοτεχνία γεννήθηκε στην Αμερική, οι Ευρωπαίοι και κυρίως οι Άγγλοι ήταν αυτοί που της έδωσαν τις βάσεις και την εξέλιξαν στο ανώτατο επίπεδο. Ο Τσαρλς Ντίκενς, έγραψε αρκετές νουβέλες με στοιχεία μυστηρίου με αποκορύφωμα “Το μυστήριο του Edwin Drood” ("The Mystery of Edwin Drood") το οποίο και παρέμεινε άλυτο μιας και πέθανε πριν προλάβει να το ολοκληρώσει (1870). Λίγο νωρίτερα (1860) ο συμπατριώτης του Wilkie Collins είχε γράψει "Την γυναίκα στα άσπρα" (Woman in White) ενώ το 1868 γράφει και την "Φεγγαρόπετρα" (The Moonstone), η ονομασία ενός μεγάλου διαμαντιού που κλέβεται από την κάτοχο του και με την μέθοδο των ανακρίσεων αποκαλύπτεται ο ένοχος. Αυτά τα δύο και ο συγγραφέας τους διεκδικούν τον τίτλο των πρώτων μυθιστορημάτων με αστυνομική πλοκή που καταγράφηκαν στην Ευρώπη.

Boardgames:

Η πρώιμη αυτή περίοδος του αστυνομικού μυθιστορήματος χαρακτηρίζεται κι από την έλλειψη μεταφοράς τους σε επιτραπέζια. Το Mystery Rummy: Murders in the Rue Morgue είναι και το μοναδικό παιχνίδι μυστηρίου που αναφέρεται στην προ Holmes εποχή κι έρχεται να προστεθεί στην λίστα των πολλών παραλλαγών που δανείστηκαν την κεντρική ιδέα τους από το έργο του Poe.

Video games:

Μια σειρά βιντεοπαιχνιδιών, η Dark Tales: Edgar Allan Poe βασιζόμενη σε τρία από τα γνωστότερα έργα του (Murders in the rue Morgue, The black cat, The premature Burial) καθώς επίσης και το: Midnight Mysteries: The Edgar Allan Poe Conspiracy είναι τα γνωστότερα παιχνίδια που έχουν κυκλοφορήσει και σχετίζονται με αυτήν την περίοδο της αστυνομικής λογοτεχνίας.

Filmographie:

Με τέτοιο τρόπο γραφής ο Poe δεν θα μπορούσε να μην επηρεάσει τις περισσότερες ταινίες τρόμου από την εποχή που ξεκίνησε ο κινηματογράφος μέχρι και σήμερα. Όλα τα έργα του καθώς και η βιογραφία του έχουν γυριστεί τουλάχιστον από 3 φορές είτε για την τηλεόραση, είτε για την μεγάλη οθόνη, ως ταινίες θρίλερ, τρόμου, περιπέτειες, παρωδίες, ακόμα και ως κινούμενα σχέδια. Το 1973 μια ταινία τρόμου βασισμένη στο έργο του Poe “Το σύστημα του Δόκτορα Πίσσα και του καθηγητή Φτερά” (“The system of Dr Tarr and Professor Feather”) βγήκε στην μεγάλη οθόνη με τον τίτλο The Mansion Of Madness χωρίς καμία επιτυχία όμως.

Το 2012 βγήκε στους κινηματογράφους η ταινία “The Raven” με τον John Cusack στον ρόλο του Poe. Η ταινία παντρεύει πολλά έργα του Poe καθώς κάποιος παρανοϊκός σκοτώνει σύμφωνα με τα διηγήματα του. Στο τέλος επιχειρεί και μια εκδοχή του σεναριογράφου για τον θάνατο του.

Music:

Ο Poe έχει εμπνεύσει μεγάλους δημιουργούς, συχνά πολλοί τον αναφέρουν είτε άμεσα, είτε αναπαράγοντας τους στίχους του. Ο Bob Dylan, οι Beatles με το “I am the Walrus”, οι Alan Parsons Project με το άλμπουμ τους “Tales of Mystery and Imagination”, ο Lou Reed με το The Raven, οι Nightwish με το “The Poet and the Pendulum” και οι Iron Maiden με το "Murders in the Rue Morgue". Πολλοί ακόμα δήλωσαν ότι η μουσική τους έχει επιρροές από τον Poe όπως η Britney Spears, ο Vile Valo των HIM, ο Marilyn Manson, οι Belladona. Υπάρχουν και δύο Έλληνες που τον αναφέρουν στα τραγούδια τους, ο Αλκίνοος Ιωαννίδης με το ομώνυμο τραγούδι του σε μουσική και στίχους δικούς του και ο Δημήτρης Μητροπάνος στο «Σαν Πλανόδιο Τσίρκο» σε στίχους του Άλκη Αλκαίου και μουσική του Θάνου Μικρούτσικου.