Ένα έθιμο μεγίστου νομικού και κοινωνικού ενδιαφέροντος της Μάνης είναι ο θεσμός της λεγόμενης σύγκριας. Στη μανιάτικη διαλεκτική προφορά πρόκειται για εξελικτική διαμόρφωση των λέξεων συν και κυρία ή κυρά. Δηλαδή πρόκειται περί της συγκυρίας, της συγκυράς, της σύγχρονης ή ταυτόχρονης κατόχου του νοικοκυριού ή, όπως θα λέγαμε στη γλώσσα των πόλεων, της συνοικοδέσποινας. Άλλωστε, ανεξάρτητα από την ετυμολογική απόδοση στη μανιάτικη διάλεκτο αυτή και μόνη η ερμηνεία ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.
Για την πλήρη κατανόηση του εθιμικού θεσμού της σύγκριας στη Μάνη, παρόλο που αυτός βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση τόσο προς τις ελληνικές παραδόσεις όσο και προς τα χριστιανικά αισθήματα του μανιάτικου λαού, πρέπει να ληφθούν υπόψιν οι γεωγραφικές, ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες της διαβίωσής του. Μια ορεινή και πολεμική κοινωνία, που ζει σε κατοικίες με πολεμίστρες και με το όπλο στα χέρια, άλλοτε για να υπερασπίσει την ανεξαρτησία της και τα απρόσιτα κρησφύγετά της από τους ξένους επιδρομείς κι άλλοτε για ν' αντιμετωπίσει κάθε οικογένεια τους τοπικούς εχθρούς από τις επάλξεις των πύργων της, ήταν φυσικό κι αναπόφευκτο ν' αναπτύξει δικά της ήθη και έθιμα, που καθιερώνονται ως απαρέγκλιτοι άγραφοι νόμοι.
Οι τρόποι της πολεμικής ζωής, που διαιωνίζονταν από γενιά σε γενιά, ανέπτυξαν και καθιέρωσαν βιώματα, που χαρακτηρίζουν τις εκδηλώσεις της μανιάτικης ψυχοσύνθεσης. Έτσι, καθιερώθηκε η υπεροχή των αγοριών έναντι των κοριτσιών ως άγραφος, αλλ' απαρέγκλιτος και συνυφασμένος με τη ζωή του Μανιάτη, νόμος. Γι' αυτό, αν η σύζυγος ήταν στείρα ή γεννούσε μόνο κορίτσια, ο άντρας μπορούσε να παρακαλέσει τη σύζυγό του ή τον πατέρα της να επιτρέψουν το διαζύγιο, για να πάρει άλλη σύζυγο. Σ' αυτή την περίπτωση, όμως, ήταν υποχρεωμένος να δίνει διατροφή στην πρώτη σύζυγο, που αποτελείτο από εκατό οκάδες δημητριακά κάθε χρόνο. Η πρώτη σύζυγος, η οποία παρίστατο και στον γάμο του προηγούμενου συζύγου της, καμιά φορά εξακολουθούσε να παραμένει στο σπίτι του και ασχολούνταν, μάλιστα, με την ανατροφή των παιδιών του από τον νέο γάμο.
Συνέβαινε, όμως, πολλές φορές οι άντρες να παίρνουν και δεύτερες γυναίκες στα σπίτια τους χωρίς διαζύγιο, με τη συγκατάθεση των γονέων της και των λοιπών συγγενών της κι έτσι να συζούν παράνομα ως άντρας και γυναίκα. Δεν είναι δυνατόν ποτέ ν' αποδειχθεί και να βεβαιωθεί, εάν έβρισκαν κάποιον ιερέα να τους ευλογήσει κρυφά σε γάμου κοινωνία. Και σ' αυτή την περίπτωση η νόμιμη σύζυγος εξακολουθούσε να παραμένει στο σπίτι του συζύγου της, έχοντας θέση πεθεράς, ονομαζόταν σύκρα και ανάτρεφε τα παιδιά της δεύτερης γυναίκας του. Κατά την πληροφορία του επισκόπου Γυθείου Ιωσήφ, ο άντρας έβρισκε «ιερέα τινά να τους ευλογή και αυτός εις γάμου κοινωνίαν κρυφίως και εν παραβύστω».
Σύμφωνα με το έθιμο αυτό, του οποίου η γένεση και η απαρχή χάνονται στα βάθη των αιώνων, εάν ένας νέος, εύπορος Μανιάτης αριστοκρατικής οικογένειας από την τάξη των λεγόμενων Νυκλιάνων, δεν αποκτήσει παιδιά ή αποκτήσει μόνο κορίτσια από τη σύζυγό του, δικαιούται να εγκαταστήσει στην κατοικία του μια νέα, ως δεύτερη σύζυγο. Αυτή είναι η σύγκρια του μανιάτικου εθιμικού θεσμού. Βέβαια, κανένας κανόνας δεν απαγόρευσε σε οποιονδήποτε και οποιασδήποτε κοινωνικής τάξεως Μανιάτη, άτεκνο ή χωρίς αγόρια, να εγκαταστήσει στην κατοικία του μια σύγκρια, ως δεύτερη σύζυγο.
Στην πραγματικότητα, όμως, ο θεσμός της σύγκριας περιορίζεται στην αριστοκρατική και ισχύουσα τάξη των Νυκλιάνων και σπανιότατα εμφανίζονταν περιπτώσεις προσλήψεως σύγκριας από άντρα, που ανήκε στην ταπεινή και φτωχή τάξη των Φαμέγιων. Τούτο οφείλεται σε δύο λόγους.
Πρώτον, διότι μόνον στην κοινωνική τάξη των Νυκλιάνων είχε θεμελιώδη σημασία, σύμφωνα με τα πατροπαράδοτα έθιμα και τις πολιτικοκοινωνικές συνθήκες διαβίωσης των Μανιατών, η δύναμη και η πολιτική υπεροχή κάθε Νυκλιανής οικογένειας και η εξάντληση των αγοριών στην οικογένεια σήμαινε «ξεκλήρισμα», αφού αυτή περιερχόταν σε πλήρη αφάνεια. Αντίθετα, στην τάξη των Φαμέγιων, η ανυπαρξία αγοριών δεν είχε μεγάλη σημασία και καμιά φορά δεν επιδιωκόταν η απόκτηση πολλών αγοριών, διότι γεννούσε προβλήματα στη διανομή της μικρής κτηματικής περιουσίας.
Ο δεύτερος, και ο πιο αποφασιστικός λόγος, ήταν το γεγονός ότι η κοπέλα, η οποία θα δεχόταν να γίνει σύγκρια, θέση σαφώς υποτιμητική, ανήκε σχεδόν πάντοτε σε φτωχή οικογένεια των Φαμέγιων κι επεδίωκε την είσοδό της σε μια ισχυρή και πλούσια οικογένεια, συνεχιστές της οποίας θα ήταν τα παιδιά της. Αυτή η ταπεινή οικογένεια των Φαμέγιων θα γινόταν πιο φτωχή, εάν παρέδιδε την κοπέλα σε άλλη φτωχή και ταπεινή οικογένεια της ίδιας τάξεως. Γι' αυτό τον λόγο, και όχι λόγω εθιμικής τάξεως, ο θεσμός της σύγκριας είχε περιοριστεί από πλευράς έγγαμου, που επιδίωκε την απόκτηση αγοριών, στην τάξη των Νυκλιάνων, κι από πλευράς της προσφερόμενης ως σύγκριας, προκειμένου να εισχωρήσει στην τάξη των Νυκλιάνων, στην τάξη των Φαμέγιων.
Η κοινωνική διαβίωση και οι καθιερωθέντες άγραφοι νόμοι επέβαλαν την πρωταρχική και δεσπόζουσα θέση του αγοριού τόσο στην οικογένεια όσο και στην πολιτεία. Το αρσενικό παιδί ήταν το παν για την ευημερία, την κοινωνική και πολιτική επιβολή, καθώς και τη διασφάλιση του μέλλοντος στη μανιάτικη οικογένεια. Το αγόρι, από την παιδική ηλικία, κρατούσε όπλα και γυμναζόταν, είτε για αντίσταση εναντίον των επιδρομέων, είτε για την υπεράσπιση της οικογένειάς του σε περιόδους διχονοιών μεταξύ οικογενειών. Στην τρέχουσα γλώσσα τ' αγόρια καλούνταν «ντουφέκια» κι έλεγαν για κάθε οικογένεια «πόσα ντουφέκια έχει».
Όταν κανείς γνωρίζει τη σημασία του αγοριού στη μανιάτικη οικογένεια, μπορεί να κατανοήσει το θεσμό της σύγκριας στη Μάνη, που αντιβαίνει στη χριστιανική θρησκεία και στην αυστηρότητα των χρηστών ηθών και του ενάρετου βίου των Μανιατών. Ο άντρας έπρεπε ν' αποκτήσει αγόρια, για να διατηρήσει τη δύναμη, την ευημερία και το κοινωνικό κύρος της οικογένειάς του, ν' αφήσει κληρονόμους «από το αίμα του» για τη διαιώνιση της γενιάς του. Γι' αυτό δεν υπήρχε άλλο μέσο από την πρόσληψη δεύτερης γυναίκας, αν ο γάμος αποδεικνυόταν στείρος και οι δυο τους έφταναν στα 40-45 χρόνια χωρίς παιδιά.
Ο θεσμός αυτός θεωρούνταν επιβαλλόμενος σύμφωνα με τους άγραφους νόμους, εάν ληφθεί υπόψιν η πληττόμενη οικογενειακή υπερηφάνεια, ο εγωισμός της συζύγου, αλλά και η ανθρώπινη αντιζηλία. Δεν πρέπει να λησμονείται ότι η νόμιμη σύζυγος, ώσπου ν' αποδειχθεί η στειρότητα ή η απώλεια ελπίδας απόκτησης και άλλων παιδιών, ώστε να υπάρχει ελπίδα να γεννηθεί αγόρι, δεν βρισκόταν πλέον στην πρώτη νεότητα και στη Μάνη οι γυναίκες, λόγω του κλίματος και της ορεινής ζωής, έχαναν πρόωρα τα νιάτα τους. Αντίθετα, η εκλεγόμενη κοπέλα ως σύγκρια ήταν πολύ μικρή, ή καλλίσωμη κι ευειδής, για ν' αποκτήσει έτσι ευειδή παιδιά.
Σχεδόν κατά κανόνα η νόμιμη σύζυγος, είτε με τη βία είτε με την πειθώ προς κατανόηση της υπέρτατης οικογενειακής ανάγκης αποκτήσεως αγοριών, υπέκυπτε. Την εξουδετέρωση της αντίδρασης της νόμιμης συζύγου και την κατασίγαση των παθών μέσα στους κόλπους της οικογένειας αναλάμβαναν οι γονείς του άντρα, κυρίως η πεθερά. Η αποπομπή της νόμιμης συζύγου αποδοκιμαζόταν γενικά, η Εκκλησία δεν θα χορηγούσε το διαζύγιο και η σύγκρια θα χαρακτηριζόταν στην τοπική γλώσσα «μορόζα». Αλλά και ο άντρας, ως μοιχός, θα έχανε την κοινωνική εκτίμηση και δεν θα είχε το αναγκαίο κύρος για ανάληψη κάποιου ηγετικού ρόλου.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας αναφέρονται περιπτώσεις θρησκευτικού γάμου του άντρα με τη σύγκρια, ιδίως αν είχε αποκτήσει απ' αυτήν πολλά αγόρια, παρόλο που ζούσε η νόμιμη σύζυγος. Ο ιερέας πειθόταν να τελέσει το μυστήριο του γάμου, είτε κατόπιν γενναίας αμοιβής, είτε γιατί υπέκυπτε στην πίεση της ισχυρής οικογένειας. Όταν ο επίσκοπος της περιφέρειας το επληροφορείτο, αγανακτούσε, ζητούσε ευθύνες από τον ιερέα και τον απειλούσε με καθαίρεση. Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, οι επίσκοποι προσέφευγαν στην πολιτική εξουσία, ζητώντας ποινική δίωξη για διγαμία. Το δικαστήριο, όμως, συνήθως αθώωνε τους καταγγελλόμενους, διότι δεν είχε θετικές αποδείξεις ή για να μην προκαλέσει τις συνήθεις αναταραχές στη Μάνη. Όλοι οι επίσκοποι, με εγκυκλίους προς τους ιερείς και το εκκλησίασμα, καταδίκαζαν τον μυστικό δεύτερο γάμο του άντρα, η νόμιμη σύζυγος του οποίου όχι μόνο ζούσε, αλλά και συζούσε, στο ίδιο σπίτι με την παλακίδα.
Παρά την εκδηλούμενη αντίδραση της Εκκλησίας και τα λαμβανόμενα μέτρα της πολιτείας, ο θεσμός της σύγκριας υφίστατο στη Μάνη ολόκληρο το 19ο αιώνα. Σημειωνόταν, όμως, βαθμιαία ελάττωση του αριθμού εκείνων οι οποίοι προσέφευγαν στο μέσο αυτό για την απόκτηση αγοριών. Η Μάνη μέχρι τον 19ο αιώνα ήταν σχεδόν απομονωμένη και η επικοινωνία μεταξύ των χωριών διεξαγόταν με ζώα. Η βαθμιαία διεύρυνση του κοινωνικού και οικονομικού βίου, η στρατιωτική υπηρεσία στην πρωτεύουσα και σ' άλλες απομακρυσμένες ελληνικές περιοχές, οι σπουδές πολλών νέων, η αθρόα μετανάστευση στην Αμερική και η επιστροφή στη γη των προγόνων, οδήγησε βαθμιαία στη μεταβολή των συνθηκών ζωής και κατ' ακολουθίαν στην εξασθένηση ή αλλοίωση των παλαιών ηθών της Μάνης.
Έτσι, η ύπαρξη αγοριών στην οικογένεια έχασε την παλιά πρωταρχική σημασία για τη ζωή της Μάνης. Κατά συνέπεια, η υπέρτατη κοινωνική ανάγκη πρόσληψης σύγκριας για την απόκτηση αγοριού ελαττωνόταν και βαθμιαία έπαψε να υφίσταται. Εξάλλου, οι νόμιμες σύζυγοι καλών οικογενειών, όχι πλέον και τόσο υποτακτικές στον σύζυγο, αρνούνταν να δεχθούν κάτω από την ίδια στέγη σύγκρια και να υιοθετήσουν τα παιδιά τους, έστω κι αγόρια, τα οποία θεωρούνταν νόθα και στερούνταν πατρικής κληρονομιάς. Παρόλο που σ' ολόκληρο τον 19ο αιώνα ο θεσμός της σύγκριας δεν είχε εκλείψει εντελώς στη Μάνη, εντούτοις ελαττώθηκε ο αριθμός των συμβιώσεων των δύο γυναικών κάτω από την ίδια στέγη με την αμοιβαία ανοχή τους!
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Από το βιβλίο της Ευγενίας Μπαζάνη Η θέση τής γυναίκας στην κοινωνία της Μάνης.
Βιβλιογραφία:
Απ. Δασκαλάκη, Ο θεσμός της σύγκριας εις την Μάνην, Πελοποννησιακά Γ' (1974),
Βρ. Καπερνάρου, Οι Μανιάτες, Αθήνα, 1971,
Ι. Κισκήρα, Τα μοιρολόγια ως πηγή δικαίου της Μάνης, Λακωνικαί Σπουδαί Β' (1975).
