Η εξέλιξη της γλώσσας μέσα από τα «λάθη» της. Όμως υπάρχει και ένας κρυφός τίτλος: Η μεταστροφή του Σαούλ, με τον γνωστό διώκτη του χριστιανισμού, που μεταστράφηκε ξαφνικά σε υπέρμαχο των χριστιανών... Όχι, δεν έγινε ο Γιάννης Χάρης υπέρμαχος των λαθών, αυτός που είχε αντικείμενο εργασίας του τη λημματογράφηση, τις διορθώσεις, την ανασύνταξη, σύνταξη, επιμέλεια κειμένων, επιμέλεια της έκδοσης πάσης φύσεως βιβλίων, έλεγχο μετάφρασης... αυτός που μισό αιώνα ήταν λαθροθήρας, κυνηγός αμείλικτος των λαθών, απηνής διώκτης κάθε «παρεκτροπής», κάθε λάθους, για να καταλήξει από ένα σημείο και έπειτα να γίνει απολογητής τρόπον τινά των λαθών. Απλώς είδε πως δεν ήταν λάθη τυχαία, πως σαν να τα κατεύθυνε κάποια λογική. Είδε ότι με λάθη, με αλλαγές, μέσα από αποκλίσεις, η γλώσσα δεν φθείρεται, αλλά έτσι προχωρεί, έτσι πορεύεται, κι ας προσπαθούμε να κάνουμε τον «τροχονόμο» ή τον συντηρητή της. Η εξέλιξη της γλώσσας είναι μια αλληλουχία λαθών, τα οποία λάθη με τη χρήση καθιερώνονται, παύουν να είναι, παύουν να είναι λάθη, απολανθάνονται. Άρα τα σημερινά λάθη είναι τα χτεσινά λάθη, και τα σημερινά λάθη είναι –πιθανότατα– τα αυριανά σωστά.
Τα λάθη, οι αποκλίσεις, που πάντοτε συμβαίνουν, οπωσδήποτε μας αναστατώνουν, μας απορυθμίζουν, ακόμα και τους ψυχραιμότερους, συχνά μας τρομάζουν, μας κάνουν να φοβόμαστε ότι εκφυλίζεται το γλωσσικό μας όργανο, ότι αλλοιώνεται η γλώσσα – και παραπέρα το ίδιο το έθνος κτλ. Αν όμως τα λάθη γίνονται ανέκαθεν, από αιώνες, σε όλες τις φάσεις της γλώσσας, και αν παράλληλα ήταν όντως τεκμήρια αλλοίωσης, φθοράς κ.ο.κ. της γλώσσας, τότε, με απλά μαθηματικά, τι είδους γλώσσα μπορεί να έφτασε ως τις μέρες μας, γλώσσα με την οποία μεγαλούργησε ο Σολωμός, ο Σεφέρης, ο Ελύτης;
Πώς έγιναν όλες αυτές οι σημαντικές και εκτεταμένες αλλαγές; Προφανώς και δεν τις αποφάσισαν ή τις υπαγόρευσαν κάποιοι σοφοί, δεν τις επέβαλαν κάποιοι γραμματικοί, οι φιλόλογοι-γλωσσολόγοι της εποχής ή της πολιτείας. Αλλά; Αλλά ήταν αποκλίσεις που στην εποχή τους, τότε δηλαδή που πρωτοσυνέβαιναν, σωστά θεωρήθηκαν λάθη· λανθασμένα όμως θεωρήθηκαν φθορά της γλώσσας.
Ας δούμε μία από αυτές τις αλλαγές: Ο ανήρ είχε αιτιατική τον άνδρα, όπου η αιτιατική (η πιο κοινόχρηστη, άρα ισχυρότερη πτώση) επιβάλλεται σταδιακά στην ονομαστική και δίνει τον ομαλότερο τύπο ο άνδρας. Ο Φρύνιχος σε ολόκληρο έργο του, την Εκλογή ονομάτων και ρημάτων αττικών, στιγματίζει «λάθη» της εποχής του, με χαρακτηρισμούς όπως: αηδής η λέξις, αποδοκιμαστέον τούνομα, βάρβαρον, βάρβαρος η σύνταξις, μιαρόν, και δίνει τον «δόκιμο» αττικό τύπο. Από τα μιαρά, τα βρόμικα, είναι και ο κράββατος: «Σκίμπους λέγε αλλά μη κράββατος, μιαρόν γαρ», γράφει, όταν στον Ιωάννη παραδίδεται το περίφημον «Άρον τον κράββατόν σου» και στον Μάρκο το «χαλώσι τον κράββατον»· και από κει φτάσαμε στο σημερινό κρεβάτι, έτη φωτός μακριά από τον σκίμποδα. Ιδού λοιπόν: χτεσινά, προχθεσινά λάθη, σημερινά σωστά.
Άρα η γλώσσα δεν φθείρεται από τα λάθη. Άλλα τα ενσωματώνει, τα υιοθετεί, άλλα τα απορρίπτει, περνάει από δίπλα και προχωρεί. Έπειτα από αυτό που είδαμε για την αλλαγή από το ανήρ σε άνδρας, να συμφωνήσουμε ότι το λάθος κρύβει εντέλει κάποια γνώση, έχει τη δική του λογική, δεν γίνεται τυχαία, μαρτυρεί την ύπαρξη γλωσσικού αισθητηρίου, βάσει του οποίου γίνεται η απόκλιση.
Δηλαδή δεν φθείρεται η γλώσσα, όχι επειδή έτσι μας διαβεβαιώνει και μας καθησυχάζει η Ιστορία και η επιστήμη, αλλά επειδή τα λάθη μαρτυρούν κατά τον πανηγυρικότερο τρόπο την ύπαρξη ζωντανού γλωσσικού αισθήματος, γλωσσικού αισθητηρίου. Γιατί όσο υπάρχει γλωσσικό αισθητήριο, όσο είναι δηλαδή η γλώσσα, όπως λέμε, ζωντανή επιχειρεί να εξομαλύνει, να παραγάγει, να προσαρμόσει, να φέρει στα μέτρα της.
Άρα μπορούμε να μιλήσουμε για σοφία του λάθους, για σοφά λάθη, σε αντίθεση, προφανώς, με α-νόητα, κοινώς τζάμπα λάθη. Α-νόητα, τζάμπα λάθη είναι τα λάθη που κοιτάνε προς τα πίσω, αντίθετα προς τη φορά της γλώσσας, λάθη κόντρα εντέλει στο γλωσσικό αισθητήριο, που οφείλονται στην αβεβαιότητα που καλλιεργείται συστηματικά γύρω από τη «σωστή» χρήση της γλώσσας κτλ.
Ο λόγος για τη γλώσσα είναι λόγος για την κοινωνία. Όταν μιλούμε για τη γλώσσα, μιλούμε για εμάς τους ίδιους. Έχει και παραέχει δηλαδή νόημα η συζήτηση για τη γλώσσα, για τα λάθη, ως παρατήρηση του εαυτού μας, της κοινωνίας, για να μην πούμε και ακουστεί βαρύγδουπο: ως στοιχειώδης πράξη αυτογνωσίας.
Όσο η γλώσσα είναι ζωντανή, παράγει λάθη. Και με τα λάθη προχωράει.
Ο Γιάννης Η. Χάρης είναι ένας ενεργός διανοούμενος, οξυδερκής παρατηρητής των λέξεων, λημματογράφος, λαθροθήρας, κυνηγός αμείλικτος των λαθών, παρεμβατικός αρθρογράφος, στιλίστας της γλώσσας και καυστικός σχολιαστής. Η σκέψη, η κρίση, το σχόλιο του Γιάννη Η. Χάρη έχει πάντα ενδιαφέρον ακόμα κι αν κάποιος δεν συμφωνεί μαζί του.
Το βιβλίο του είναι ένα πραγματικό διαμάντι. Ένα τόσο μικρό βιβλίο με τέτοια μεγάλη επίδραση. Απολαυστικό. Εξαιρετικό.
Διαβάστε το.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Το βιβλίο Παιχνίδια και ακροβασίες της γλώσσας: Η εξέλιξη της γλώσσας μέσα από τα λάθη του Γιάννη Η. Χάρη κυκλοφόρησε από το Βιβλιοπωλείον της Εστίας. Στο οπισθόφυλλο διαβάζουμε:
Αυτό που μοιάζει φθορά στη συγχρονική θεώρηση της γλώσσας, στη διαχρονία, είναι η αφθαρσία της γλώσσας, όπως ακριβώς μας δείχνει, μας διδάσκει η Ιστορία· και η αρμόδια επιστήμη, η γλωσσολογία, απλώς τα καταγράφει.Ας δούμε λοιπόν τη γλώσσα που συχνά ξεφεύγει από κανόνες, νόρμες και ρυθμίσεις, που περνάει δίπλα από όλους τους προφήτες, από όλους τους αυτόκλητους σωτήρες της –για να μην πούμε ότι τους γυρίζει κιόλας την πλάτη–, δίπλα από εμάς τους ίδιους.Ας δούμε τη γλώσσα στα παιχνίδια της και τις ακροβασίες της, στο συναρπαστικό ταξίδι της μέσα στους αιώνες, μέσα από τις συναρπαστικές συναντήσεις της με άλλους λαούς και άλλες γλώσσες, τη γλώσσα που όσο ίδια είναι τόσο και ακόμα περισσότερο διαφορετική, μα πάντα μία, έτοιμη να μεγαλουργήσει στα χέρια του Ομήρου, του Αισχύλου, του εκ Συρίας Ρωμανού, του ιταλοθρεμμένου Σολωμού, του Οδυσσέα Ελύτη.Την ίδια ακριβώς στιγμή που μπορεί να στενάξει και να βογκήξει στο στόμα ενός αστοιχείωτου δημοσιογράφου, ενός ξυλοσχίστη γραφειοκράτη, ενός δημαγωγού πολιτικού. Η ίδια γλώσσα είναι.«Έκαστος» όπως λέει ο Ρενάν διά στόματος Ροΐδη «κόπτει εις το κοινόν ύφασμα της γλώσσης ένδυμα ανάλογον του αναστήματος αυτού».
Ο Γιάννης Η. Χάρης γεννήθηκε το 1953 στην Αθήνα. Από το 1971 ως το 2002 εργάστηκε ως επιμελητής εκδόσεων για διάφορους οίκους και οργανισμούς: Ολκός, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (μεταξύ άλλων, φιλολογική επιμέλεια στα Οράματα και Θάματα του Μακρυγιάννη), Ίκαρος (για τα τελευταία έργα του Οδυσσέα Ελύτη και τη συγκεντρωτική έκδοση της ποίησής του), Μέγαρο Μουσικής Αθηνών κ.ά. Με τη Μεταπολίτευση εργάστηκε στο τότε ΕΙΡΤ, στο τμήμα ανασύνταξης, που συστάθηκε ειδικά για τη μεταγραφή του δελτίου ειδήσεων στη δημοτική. Δίδαξε επί 16 χρόνια ελληνικά στο Study in Greece και στο Beaver College, σε τμήματα Αμερικανών φοιτητών από αμερικανικά κολέγια. Σπούδασε βυζαντινή μουσική κοντά στον Σίμωνα Καρά, στον «Σύλλογο προς διάδοσιν της ελληνικής μουσικής», όπου και δίδαξε εν συνεχεία, και μετείχε στην Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία του Λυκούργου Αγγελόπουλου, με την οποία ταξίδεψε στην Ελλάδα και το εξωτερικό (Επίδαυρο, Βενετία, Μόσχα, Αζερμπαϊτζάν κ.ά.). Από το 1994 μεταφράζει το συνολικό έργο του Μίλαν Κούντερα (βραβείο λογοτεχνικής μετάφρασης ΕΚΕΜΕΛ 2011 για τη Συνάντηση). Από το 1999 ως το 2011 ήταν τακτικός επιφυλλιδογράφος στα Νέα και από το 2012 ως το 2022 στην Εφημερίδα των Συντακτών. Έχει αρθρογραφήσει σε εφημερίδες και περιοδικά, έχει δημοσιεύσει σε συλλογικούς τόμους και έχει διδάξει σε σεμινάρια για μεταφραστές, στην Ελλάδα και το εξωτερικό (Βρυξέλλες, Λουξεμβούργο). Έχουν εκδοθεί: Η γλώσσα, τα λάθη και τα πάθη (αναθεωρημένη έκδοση σε ενιαίο τόμο, Εστία, 2022) και η σειρά Στοιχήματα: Εθνικισμός, ρατσισμός, μετανάστευση (2013), Γλωσσικά, μεταφραστικά (2013), Κοινωνία, θρησκεία, πολιτισμός (2014), Πολιτική και ιδεολογία (2014), που επανεκδίδεται από την Εστία, αναθεωρημένη και συμπληρωμένη με τις Ασκήσεις μνήμης. Τον Ιούνιο του 2024 αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών.
