Μία από τις προσφιλείς μου ενασχολήσεις είναι και η ανάγνωση ποίησης ή καλύτερα η ναυσιπλοΐα στην αχανή θάλασσά της· με μπουνάτσα ή τρικυμία. Από την στήλη αυτή –ας την αποκαλέσω έτσι– έχουμε μοιραστεί απόψεις για παλαιότερους (Omar Kayam), σχεδόν σύγχρονους (Lawrence Ferlinghetti, Leonard Cohen, Ανθολογία καταλανικής ποίησης), αλλά και νεότερους (Austerity Measures) ποιητές.
Ανταποκρίθηκα, με μεγάλο ενδιαφέρον, λοιπόν, στην πρόσκληση της αγαπητής φίλης Τζένης Κουκίδου να παρακολουθήσω την παρουσίαση των ποιητικών συλλογών του Γιάννη Σμίχελη: Σκοτεινή κουκκίδα και Δεύτερη φωνή Ι.[1] Στις 23 Οκτωβρίου 2024 ήμουν, κατά συνέπεια, στον χώρο του Έναστρον. Μόλις είχε νυχτώσει, οπότε στη διαδρομή μπορούσα να δω και τ' άστρα.
Τον ποιητή συνάντησα για πρώτη και τελευταία –προς το παρόν– φορά εκείνο το βράδυ και για λίγες ώρες. Οπότε τον γνωρίζω ελάχιστα και οι απόψεις μου για το έργο του θεωρώ αυτονόητο ότι είναι αποστασιοποιημένες από οποιαδήποτε πρότερη ή μεταγενέστερη προσωπική επαφή η οποία θα μπορούσε να τις έχει επηρεάσει. Ήξερα πάντως ότι συνεργάζεται κι αυτός με το koukidaki.gr και είχα πάρει μία πρώτη γεύση από τα γραπτά του.
Τα ποιήματα παρουσίασε η Τζένη Κουκίδου και ο Γιάννης Σμίχελης έκανε μία μακροσκελή προσέγγιση του υπόβαθρού τους· της ζωής του δηλαδή, της μούσας όλων μας. Μεσολαβούσαν, φυσικά, απαγγελίες από τον ποιητή Ν.Γ. Λυκομήτρο και την ίδια (στα ποιήματα της συλλογής Δεύτερη φωνή Ι).
Η ζωή του ποιητή Ιωάννη Μουλιανιτάκη είναι πολυκύμαντη και ταξιδεμένη. Από την Αθήνα βρέθηκε στον Άγιο Νικόλαο της Κρήτης και πάλι στη μία και στον άλλο και τέλος στην Κολωνία της Γερμανίας. Στην τελευταία δεν έχω πάει αλλά την έχω ακουστά από το απαράμιλλο μουσικό έργο του Keith Jarrett The Köln Concert· αυτοσχεδιασμός του μέγιστου αυτού πιανίστα της τζαζ και όχι μόνο. Από πτυχιούχος κοινωνιολογίας έγινε εστιάτορας, μεταπτυχιακός φοιτητής, φροντιστής ατόμων με αναπηρία και ποιητής – αυτό δεν είναι επάγγελμα είναι «μούσα πολύτροπος». Περισσότερες πληροφορίες υπάρχουν στα «αφτιά» των βιβλίων του. Ακόμα πιο πολλές όμως στους στίχους των βιβλίων του, που θα μας απασχολήσουν. Οι συγκινητικές αφιερώσεις του αποτελούν προσωπικά δεδομένα, οπότε τις κρατάω για τον εαυτό μου.
«Είμαι ένα απέραντο λιβάδι Εσύ». Μας λέει στο τέλος της συλλογής Σκοτεινή κουκκίδα και μας κάνει να νιώθουμε αυτουργοί αυτών που του έχουν συμβεί. Άλλο που δεν θέλαμε! «Βάλαμε στη ζωή έναν Θεό για νταβατζή», λέει κάπου αλλού. Σε περίπτωση που δεν το έχουμε καταλάβει δηλαδή.
Η Σκοτεινή κουκκίδα –που είχα πρωτοδιαβάσει πριν από δύο χρόνια– είναι το τέταρτο βιβλίο του με ποιήματα· το τρίτο, αν κατάλαβα καλά, είναι στα γερμανικά. Χωρίζεται, από τον ίδιο, σε τρία μέρη.
Στο πρώτο μέρος Πικρή θλίψη τα ποιήματα έχουν τίτλους. «Πατρίδα έχουν μόνο οι νεκροί στους τάφους τους», μας λέει στο ποίημα Άπατρις. Υποθέτω λόγω προσωπικής εμπειρίας.
Στο δεύτερο μέρος Φιλική σπορά έχουν αριθμούς. «Οι λέξεις είναι συγχορδίες / μα το νόημά τους χρειάζεται καρδιά / ανθεκτική…», γράφει στο ποίημα με τον αριθμό 13 και μας προϊδεάζει για το επόμενο βιβλίο.
Στο τρίτο μέρος Φωτεινή αγάπη δεν έχουν ούτε τίτλο ούτε αριθμό. Μπορεί και να μας προτρέπει να μαντέψουμε. Το κλειδί πάντως είναι η λέξη «αγάπη», για τα πάντα. «Όταν σε νιώθω αγάπη / στις ψιχάλες της βροχής / χαίρεται μέχρι νιρβάνας / το στεγνό βλέμμα των διψασμένων δέντρων.»
Το δεύτερο μέρος είναι, κατά την άποψή μου, πιο εσωστρεφές. Αν συμφωνήσουμε φυσικά ότι στην ποίηση μπορεί να υπάρχει εξωστρέφεια. Από δική μου πείρα πάντως θα διατηρήσω τις επιφυλάξεις μου. Μη με ρωτήσετε γιατί τα γράφουμε πάντως. Θα με δυσκολέψετε. Αυτή είναι και μια ερώτηση που θα έκανα στον Γιάννη Σμίχελη μετά την παρουσίαση αλλά φοβήθηκα τότε την απάντηση. Τώρα νομίζω ότι την ξέρω.
και στο στόμα μου κρέμονται οι ομφάλιοι λώροι των ποιημάτων μου / με τα ίδια μου τα δόντια τους κόβω…
Η Δεύτερη φωνή Ι –το πέμπτο βιβλίο του– αποτελείται από ποιήματα τα οποία έχουν τη δομή δίφωνων μοτέτων. Έτσι τουλάχιστον θα τα χαρακτήριζα ακόμα κι αν δεν είχα διαβάσει την εισαγωγή του συγγραφέα ή δεν είχα ακούσει την Τζένη Κουκίδου στην παρουσίαση.
Η δεύτερη φωνή λέει άλλα από την πρώτη. Την συμπληρώνει όμως με σύμφωνα ή διάφωνα νοήματα. Ευτυχώς που είχα προλάβει να εκδώσω και να ηχογραφήσω το δικό μου μοτέτο.[2] Μας λέει λοιπόν, ο Γιάννης Σμίχελης, στο εισαγωγικό σημείωμά του ότι «τα ποιήματα αφορούν δύο φωνές». Μία «του αυθόρμητου, της έκλαμψης και της έμπνευσης» και μία «του στοχασμού, της λογικής επεξεργασίας, της διεύρυνσης και της συμπλήρωσης». Δεξιός και αριστερός ψάλτης σα να λέμε στη βυζαντινή μουσική, αλλά αυτή είναι μονοφωνική και δεν μας κάνει![3] Πάντως το μοτέτο έχει τις ρίζες του στο γρηγοριανό μέλος, που είναι κι αυτό μονοφωνικό. Στο διάβα του χρόνου όμως οι φωνές αβγάτισαν. Από δύο έγιναν πολλές. Φανταστείτε ότι υπάρχει μοτέτο για σαράντα φωνές.[4] Σκοπός μας δεν είναι όμως ν' ασχοληθούμε με τη μουσικολογία, αλλά με την ποίηση.
Να ξεκινήσω λοιπόν με την παρατήρηση ότι ο τίτλος της συλλογής είναι πολύ εύστοχος. Κάτι θα ξέρει κι ο ποιητής φυσικά! Υποχρεωτικά πάντως –λόγω του αδυσώπητου χωροχρόνου– θ' ασχοληθούμε με ψήγματα.
Τα προαναφερθέντα, περί διφωνιών, ισχύουν κυρίως για την πρώτη ενότητα Στίγμα στο χάος. Γράφει, για παράδειγμα, στο μοτέτο Ποιητής:
Πρώτη φωνή: «Οι γραφίδες των σιωπών σου / Ζωντανεύουν τα λουλούδια της λήθης».
Δεύτερη φωνή: «Είναι μια δύναμη αδάμαστη / Εντελώς ήπια και βαθιά γοητευτική».
Θα σταθώ λίγο στο μακροσκελές και σπονδυλωτό ποίημα Συνομιλία με τον Γιώργο Σαραντάρη, τον ομότεχνό του. Ένας σαγηνευτικός διάλογος των δύο:
Ο ένας: «Είπαν πως / Ο παράδεισος είναι ο τέλειος τόπος».
Ο άλλος: «Οι φωνές έχουν καρδιά / Τα χώματα μιλάνε στις ψυχές».
Στην δεύτερη ενότητα Διαισθητικό η δομή αλλάζει – τόσο η ποιητική όσο και η μουσική. Πιο μπερδεμένο και σαγηνευτικό θα έλεγα. Εκτός από τη Φυγή της εισαγωγής τα ποιήματα έχουν πάλι αριθμούς για τίτλους. Εδώ, στα ποιήματα 2-6, η δεύτερη φωνή αποδεσμεύεται εντελώς από την πρώτη. Για την ακρίβεια η πρώτη φωνή συνοδεύεται από έως και τέσσερις άλλες. Φλερτάρει με την αναγεννησιακή αλλά και την σύγχρονη αντιστικτική πολυφωνία.[5]
Οι πρώτοι στίχοι του μοτέτου με τον αριθμό 4 έχουν ως εξής:
Πρώτη φωνή: «Η αυτοσυνείδηση δεν έχει όρια».
Δεύτερη φωνή: «Πνιγόμουν στο ίδιο μου το σάλιο».
Τρίτη φωνή: «Το σκοτάδι είναι μια μαμή».
Τέταρτη φωνή: «Δεν θα συναντηθούμε ποτέ ξανά».
Πέμπτη φωνή: «Δεν ήμουν πτηνό, παρά μόνο ένα φτερό του».
Ο νους μου πάει βέβαια και στον Πυθαγόρα που ήταν ο πρώτος που διαίρεσε το μονόχορδο σε μέρη εκφραζόμενα με αριθμούς (1/2 δια πασών, 2/3 λόγος ημιόλιος, 8/9 λόγος επόγδοος κτλ.) εμπνευσμένος –λέγεται– από τη θεωρία της «αρμονίας των σφαιρών» την οποία είχε αναπτύξει η σύζυγός του Θεανώ.
Αν δεν έχετε την επιθυμία να διαβάσετε και τα δύο βιβλία, δεν ξέρω ποιο να σας προτείνω. Αν και η συμβουλή μου δεν νομίζω ότι θα είχε κάποια σημασία.
Προσωπικά πάντως έχω ναυαγήσει –χωρίς μίτο– στον πολυφωνικό λαβύρινθο της Δεύτερης φωνής Ι, αλλά δεν βιάζομαι να ψάξω για σωσίβιο. Σε κάθε περίπτωση, η μονοφωνική ή πολυφωνική δεξιότητα του Γιάννη Σμίχελη αξίζει της προσοχής μας. Επαγγελματικά ασχολείται με την αρωγή προς τους συνανθρώπους μας. Τον ευχαριστώ που ασχολήθηκε και με μας προτείνοντάς μας δύο ευανάγνωστες προσεγγίσεις του «ζην». Περίπλοκες κάποιες φορές, αλλά πού θα πάει;
Θα μάθουμε να λύνουμε τον γόρδιο δεσμό! Αν αυτό είναι το ζητούμενο φυσικά. Κάποιοι/ες όταν ασχολούνται με ένα έργο ψάχνουν να βρουν ψεγάδια. Προσωπικά συνθέτω μία ακόμα φωνή για να συνοδεύει τις υπόλοιπες. Με την σωστή αντιστικτική τεχνική ελπίζω.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Σημειώσεις γράφοντα:
[1] Και τα δύο από τις εκδόσεις Βακχικόν, 2022 και 2024 αντίστοιχα.
[3] Ταιριάζει περισσότερο στην Μαρία Νεφέλη του Οδυσσέα Ελύτη όπου συμμετέχει αντιφωνητής, ο αριστερός ψάλτης δηλαδή.
[4] Thomas Tallis: Spem in alium.
[5] Giovanni Pierluigi da Palestrina και William Byrd (αναγεννησιακοί) ή Arvo Pärt (σύγχρονος), για παράδειγμα, αν και έχουν γράψει τέτοια εκατοντάδες συνθέτες.
